Быйыл, 2018 сылга, өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын 2016 сыл муус устар 25 күнүнээҕи дьаһалынан, Саха сирин судаарыстыбаннаһын, наукатын, тылын, литературатын уонна култууратын сайыннарыыга уһулуччулаах оруолу ылбыт судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, талааннаах суруйааччы, учуонай, бөлүһүөк Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэр ыытыллаллар.
Саха норуотун улуу уола
“Хайа баҕарар норуокка кини туох-баар үтүөтүн, үчүгэйин, кэрэтин – өркөн өйүн, самныбат санаатын, чаҕылхай талаанын, сырдык ыратын, холобура суох хорсунун, модун волятын бэйэлэригэр иҥэриммит уһулуччулаах дьон баар буолаллар. Оннук дьоннор, үгэс курдук, уопсастыба сайдыытын ураты бэлиэ кэмнэригэр, норуот күүһэ муҥутуурдук тыыллар мүччүргэннээх күннэригэр чаҕылҕан кэриэтэ күлүм гынан ааһааччылар…”, — диэн суруйбута саха норуодунай суруйааччыта, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Софрон Данилов 1993 сыллаахха, улуу убайбыт Платон Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылыгар.
Платон Ойуунускай (Платон Алексеевич Слепцов) норуот саамай дириҥ түгэҕиттэн, дьадаҥы араҥатыттан үөскээн тахсыбыта. Кини 1893 сыллаахха сэтинньи 11 (урукку истиилинэн алтынньы 30) күнүгэр Таатта улууһугар III Дьохсоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Чугастарыгар, Чычымахха оскуола аһыллан, хороччу улаатан эрэр 14 саастаах Платон үөрэххэ киирэр. Төрөппүттэрэ тугунан да көмөлөһөр кыахтара суох буоланнар, кини олус эрэйдээхтик үөрэммитэ. “Өйүөм суох буолан тарынан, тар бараннаҕына, бэс үөрэтинэн, эбэтэр сааһын куйуурдаан, үксүн ыал устун остуоруйалаан, олоҥхолоон үөрэнэрим…” диэн ахтара кини. Ити кэмин туһунан “Оҕо куйуурдуу турара” диэн киһи харааста ааҕар кыракый кэпсээнин суруйбута.
Платон Ойуунускай – саха сэбиэскэй уус-уран литературатын төрүттээччи. 1917 сыллаахха муус устарга “Үлэһит ырыата” диэн биир бастакы хоһоонун суруйбута. 1919 сыллаахха, Томскай күбүөрүнэтигэр Колчак былааһынан сыылкаҕа утаарыллан, өлөр-тиллэр мүччүргэнигэр сылдьан, үйэлээх сааһын үтүө доҕоругар Максим Аммосовка “Син-биир буолбаат?!!” диэн аатырбыт хоһоонун анаабыта. Софрон Данилов этэринэн, Ойуунускайга социализм идиэйэтэ өрөгөйдөөһүнэ уонна “саха хамначчытын саргыта” быстыспат ситимнээхтэрэ. Социализмҥа киһи киһини көлөһүннээһинэ суох буолар, диэн өйдүүрэ. Ол иһин Ойуунускай саҥа тутулу, саҥа былааһы туругурдар туһугар күүһүн-күдэҕин харыстаммакка үлэлээбитэ, айар талаанын анаабыта. Ол курдук, сүүрбэһис сылларга “Былааһы – Сэбиэккэ!”, “Андаҕар”, “Өрүөл кэриэһэ” хоһоонноро, аатырбыт “Кыһыл ойуун” олоҥхо-тойуга, “Иирбит Ньукуус” кэпсээнэ, о.д.а. суруллубуттара.
Ойуунускай Өксөкүлээх Өлөксөйгө муҥура суох итэҕэйэрэ. Кинини саха литературатын төрүттээччинэн – “айар тыл аҕатынан”, маҥнайгы учуонайынан билинэрэ, ытыктыыра. Анемподист Софроновка-Алампаҕа, Николай Неустроевка эмиэ мэлдьи истиҥник сыһыаннаһара, айымньыларын үрдүктүк сыаналыыра.
Былатыан Ойуунускай сөҕүмэр, сүдү үлэтинэн олоҥхону хомуйан суруйуута буолар. “Сүүрбэһис, отутус сылларга П.А.Ойуунускай олоҥхону туруулаһан туран хорсуннук көмүскэспэтэҕэ буоллар, “Ньургун Боотуру”… Москваҕа үөрэххэ тиийэн, ситэрбэтэҕэ буоллар, Дьокуускайга Тыл уонна култуура институтун дириэктэринэн олорон, норуот тылынан уус-уран айымньытын киэҥник хомуйууну, үөрэтиини тэрийбэтэҕэ буоллар, билигин биһиги национальнай култуурабыт ханнык таһымҥа буолуоҕун өйдүүр соччо уустуга суох… Саха омуга, саха култуурата аан дойдуга аатырар да күннээх эбит буоллаҕына, туох-ханнык иннинэ, аан бастаан улуу олоҥхотунан аатырыаҕа. Ону бэлэмнээбитэ, ол акылаатын уурбута, оҥорбута Платон Алексеевич Ойуунускай”, — диэн уот харахха эппитэ Софрон Данилов. Кини: “Ойуунускай нэһилиэстибэтэ саха омугун күндүттэн күндү национальнай баайа-дуола. Ону үксэтии, хаҥатыы, үйэтитии бука барыбыт ытык гражданскай иэспит”, — диэбитэ.
Аҕата хаалларбыт улуу нэһилиэстибэтин норуокка тиэрдии, аҕатын аатын үйэтитии – кыыһын, филологическай наука кандидата Сардаана Платоновна Ойунская олоҕун сыала буолбута. Кини “Аҕам сырдык аата”, И.Е.Федосеевтыын “Мин аатым ааттаныа…”, “П.А.Ойунский и якутский театр” кинигэлэр ааптардара. Үгүс-элбэх ыстатыйалардаах. Аҕатын “Кыһыл ойуун” поэма-тойугун бэчээккэ бэлэмнээн хаалларбыта…
П.А.Ойуунускай – Саха сирин уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэлэ. Саха судаарыстыбаннаһын официальнайдык олохтообуттарын – Саха АССР-ы төрүттээбиттэрин иһин Максим Аммосовка, Платон Ойуунускайга, Исидор Бараховка норуот махтала муҥура суох.
Платон Ойуунускай олоҕо трагическайдык быстыбыта. Кини 30-с сыллардааҕы репрессия ыар ытаһатыгар ылларбыта… Түрмэ быраастара ыспыраапкаларыгар, “ыараханнык ыалдьан өллө” диэбиттэр. Оттон норуот суруйааччыта Софрон Данилов “1939 сыллаахха алтынньы 31 күнүгэр НКВД-лар хаайыыларыгар кырбанан, сэймэктэнэн, муҥу-сору көрөн өлбүтэ”, — диэн суруйбута.
Былатыан Ойуунускай ханна көмүллүбүтэ билигин даҕаны биллибэт…
1955 сыл ахсынньы 15 күнүгэр Саха АССР борокуратууратын уурааҕынан Платон Алексеевич Ойуунускай реабилитацияламмыта. Кини сырдык аата норуотугар төннүбүтэ.
- С.П.Данилов. “П.А.Ойуунускай – саха норуотун улуу уола”. 1993 с. кинигэттэн уонна “Сырдыгынан сыдьаайан…” (Д.Е.Васильева, Л.Н.Романова) С.П.Ойунская олоҕор, айар үлэтигэр анаммыт ахтыы-хомуурунньуктан туһанылынна.
- Эксперт санаата
Олег СИДОРОВ, «Саха сирин суруйааччылара» ассоциация бэрэссэдээтэлэ, “ЖЗЛ” сиэрийэҕэ тахсыбыт “Былатыан Ойуунускай” кинигэ ааптара:
—Былатыан Ойуунускай олоҕо, айар үлэтэ киэҥ байҕал кэриэтэ. Саҥаттан саҥа арыллар. Кини айымньылара биир өртүттэн дьэҥкэлэр, иккис өртүттэн кистэлэҥ дириҥ хорутуулаах өйдөбүллээхтэр. Кини олорбут олоҕо, санаабыт санаата, ситиспит үлэтэ – биһиги саха омук киэҥ далайдыы дириҥ олохпутугар дьолбутун-соргубутун, ыарыы буолбут ыар санаарҕабылбытын, муҥмутун-сорбутун барытын илдьэ сылдьар биир быстыспат сорҕобут. Аан дойдуну аймаабыт Арассыыйа 1917-1930-с сыллардааҕы оллурдаах-боллурдаах кэмигэр Былатыан Ойуунускай Сата таастыы өрө күүдэпчилэнэн тахсан, сахалар Орто туруу дойдубутун сырдаппыта, сырдата да турдаҕа.
Кини курдук кытаанах олоҕу олорон ааспыт киһи аҕыйаҕа буолуо бу Орто туруу дойдуга. Тус олорбут олоҕор да, айымньыларыгар даҕаны дьол толору аргыстаспатаҕа. Оччолорго сырдыкка дьулуһар, дьоҥҥо үтүөнү эрэ баҕарар эдэр киһиэхэ кинини иилии эргийбит кэм үрдүк өрө көтүүнү тэҥэ хараастабылы, хоргутууну утары ууммута, оннук уустук уонна ураты олох этэ. Ол да буоллар кини онтон тостон, кэхтэн биэрбэккэ, хорсун-хоодуот санаатынан тоҕо анньан, инники кимиилээхтик баран испитэ. Саҥаттан саҥа саҕахтары норуотугар арыйбыта. Ыарыы кыайбатаҕын, хара балыыр түҥнэри көтөр санааламмыта. Хара кэм кыайбыт курдук буолбута, түрмэ кырыктаах олоҕор умсары-таҥнары быраҕан көрбүтэ. Ону ол диэбэккэ, кини санаатын күүһүнэн кыайыылаах тахсыбыта. Кини “саталаах” күүстээх санаата кыайбыта. Бу ааспыт кэмнэр тухары кини илбистээх, имэҥнээх тыла силлиэ-буурҕа буолан, ардыгар сирилэс күн саһарҕата буолан, халлаантан кутулларга дылы. Кини оннук күүстээх санаанан, өргөстөөх өйүнэн билиҥҥи кэмҥэ тиийэн кэлэн, сахатын дьонун көмүскүү, күөмчүлүү сырыттаҕа. Дьэ ол да иһин биһиги киниэхэ сүгүрүйэбит, сүгүрүйүөхпүт даҕаны турдаҕа. Үйэлэри уҥуордаан, өрүүтүн тыыннаах санаалаах Ойуунускай убайбыт дуо, дэтиэҕэ буоллаҕа.
Кини курдук дойдутун тускулун туһугар олох араас өрүттэригэр оҥорбут үтүөтэ үгүһэ уонна мааныта, кэрэтэ киһини эрэ сөхтөрөр.
Саха тыллаах Ойуунускайы аахпатах суох буолуо. Бэйэтэ уот харахха эппитинии:
Имэҥнээх сатанан дьиэһийэр,
Илбистээх тылынан ньиргийэр,
Мин тохтор тойугум чугдаарыа,
Мин тылым, дьэ, ордук сатарыа.
Бу биир саамай биллэр хоһооно. Ойуунускай олоҕор, айар үлэтигэр дьиктитэ, таайыллыбат таабырына элбэх. Хас биирдии улуу суруйааччыга да оннук буолар. Холобура, бу “Бырастыы” хоһоонун өссө төгүл саныаххайыҥ:
Баараҕай байҕалым, бырастыы!
Барылыыр балкыырым, бырастыы!
Хомойо-куруйа саныахпын,
Хонуктан хонукка ытыахпын —
Бу күнү ким төрүөн көрбөтөй?!!
Бу сиргэ ким төрүөн өлбөтөй?!!
Кини дойдутун олоҕун мээнэҕэ “баараҕай байҕалга”, “барылыыр балкыырга” тэҥнээбэт, оннук да кэм этэ буоллаҕа. Кини “хомойо-курутуйар”, хараастар. Туохтан? Тоҕо? Дэбигис эппиэти эрэйбэт ыйытыылар Ойуунускай үгүс айымньыларыгар бааллар.
Ойуунускай – саха тылыгар, литэрэтиирэҕэ, култуураҕа, билимҥэ дьайыытынан нууччалар Пушкиннарыгар тэҥнээх. Кини бу бэйэтин оруолун билэр, өйдүүр этэ:
Мин өлүөм — дьүһүнүм сүтүөҕэ,
Мин буорум отунан үүнүөҕэ…
Кэриэһим — кэннибэр хааларым:
Кэхтибэт кэрэкэ тылларым…
Кини 1932 сыллаахха олус диэн чуолкайдык эппит: “Кэриэһим — кэннибэр хааларым: Кэхтибэт кэрэкэ тылларым…”. Ол эбэтэр, дойдуга олох хаамыытын көрө сылдьан, дойдубут уонна тус бэйэтин төлкөтүн өтө сэрэйэн, “мин олохпун-үлэбин айан хаалларбыт айымньыларбынан сыаналааҥ”, — диэн кэриэһин эрдэттэн инники көлүөнэ дьоҥҥо эппит эбит.
Аны ылан көрүөҕүҥ араспаанньатын уларытыытын. Ойуун ууһа, ойуун ууһуттан – кини итинэн “Көхсүттэн тэһииннээх, Көрбүөччү харахтаах” сахатын омугун, сахалыы олоҕу, өйдөбүлү көмүскүүр санаалаах итинник ылыммыт дии саныыбын. 1920-с сылларга бассабыык былааһа норуот олоҕун тосту уларытан ааспыты, историяны умуннарарга туруммут кэмигэр бу чахчы да хорсун быһыы этэ. Биир өртүнэн, кини саха олоҕун тупсарарга хомуньуус идиэйэтин ылынар уонна үөскээбит кыахтары толору туһанар. Ол кэмҥэ – 1920-с сылларга оннук эрэ норуоту көмүскүүр, сайдыыны ситиһэр кыах баара. Ити “кыһыл террор”, “гражданскай сэрии”, “норуот өстөөхтөрүн эккирэтиһии” дьалхааннарыгар Ойуунускай, Аммосов, Барахов суохтара буоллар саха омукка “Орто туруу дьаҕыл дойдуттан” имири да сотуллуу суоһа турбута эбээт. Автономия уонна саха түҥ былыргыттан силистээх өйө-санаата – олоҥхото, култуурата чэчирииригэр Былатыан Ойуунускай оҥорбут үлэтэ билиҥҥи үйэҕэ саха кэхтибэккэ инники хардыылыырыгар төрүөт буолбута, буола да туруоҕа.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru