Өрөпкүөм Дьаакып уонна хомсомуол Баһылай Долгунуоптары бандьыыттар кыыллыы сэймэктээбиттэрэ

Хомсомуол төрүттэммитэ 100 сылын туоларынан, Үөһээ Бүлүү Сургуулугун Ыйылаһыгар 95 сыл анараа өттүгэр буолбут дьулаан быһыыны санатыахпын баҕарабын. Бу түбэлтэ туһунан Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Спиридон Петрович Федотов-Дөөдөр Испирдиэн 1989 с. Сургуулук аҕыс кылаастаах оскуолатын VII кылааһын үөрэнээччилэригэр сэһэргээн, сурукка киллэртэрбитэ.

Иирсээн төрүөтэ – сир

— Мин бу кэпсэнэр 1923 с. хороччу улаатан эрэр уол этим, онон суостаах быһыы туһунан аҕам Бүөтүр кэпсиирин үчүгэйдик өйдүүбүн. Сайын от үлэтин үгэнэ этэ.

Кубалааҕы эргийэ Амыдайдар, Саввинов Уйбааннаах, Алексеев Сахаардаах (Хатарчалар), Балҕаанай быраата Тарасов Ньукулайдаах (Сөксөкүүт) олороллоро. Алаас биир өттүгэр Дьаакып Долгунуоп кыстык дьиэтэ баара. Кини уолаттара Баһылай, Ыстапаан, иитиэх уола эмиэ Баһылай (Сабыаскай) онно олорон, Түүкээн олохтооҕо Бойуочалыын кыттыһан оттууллара. Оттон Дьаакып эмээхсининээн сайылыгар, Чалахайдаахха, баар кэмнэрэ этэ.

Ыйылас киһитэ Филиппов Киргиэлэй (Чукча Киргиэлэйэ) Дьаакыбы кытары иирсээннээх, тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ. Киниэхэ быраата Сүөдэр холбоспут, убайдара Баһылай бандьыыттаабатар даҕаны, инилэрин диэки санаалааҕа. Кинилэртэн ураты Хатарча, Сөксөкүүт Дьаакыптыын эмиэ сөбө суохтара үһү. Сорох кэпсээнинэн, саҥа былаас тойоно Дьаакып Киргиэлэй күтүөтүгэр сир биэрбэтэҕэ, эбэтэр ол күтүөтү моһуйан, ыраах бэдэрээккэ ыыппыта иирсээн төрүөтэ буолбут. Ону таһынан, нэһилиэги араарар (Ыйылас 1920-1951 сс. Сургуулуктан арахсан, туспа нэһилиэк статустана сылдьыбыта. – В.Н.) туһунан элбэхтик мөккүспүттэр эбит.

Үгүлээт “бырааттарынаан” үөрдүһүү

Саас муус устарга бандьыыттар Далырга кэлбиттэрин истэн, Киргиэлэй Сөксөкүүтү кытта киирэн дьону өлөрөллөрүн көрбүттэр уонна Дьаакыптааҕы тыллаабыттар. Онуоха бандьыыттар: «Биһиги Ньурба киинин ылар санаалаах иһэбит. Ырааҕа бэрт эбит, икки киһи аайы тахсыбаппыт, онон Үгүлээт бырааттарыгар этиҥ», — диэбиттэр.

Олохтоох сэниэ дьону кытта киксэн бараннар, Хатарча, Сөксөкүүт, Сүөдэр, Киргиэлэй буоланнар бандьыыт ыстаабыгар тыллабыр суруйаллар. Ону Киргиэлэй Үгүлээттэн 10 көстөөх Амыһаахха бандьыыт ыстаабыгар начаалынньык Сергеевкэ илдьэн биэрэр, элбэҕи хобулуур. Оттон Хатарча, Сүөдэр, Сөксөкүүт барсан иһэннэр, Үгүлээккэ хаалбыттар. Сергеев Бэдьэкэҕэ Долгуновтары өлөрөргө бирикээстиир. Дьаакып кур оҕуһун бэйэтэ ылыах буолар, уоннааҕы малын атын өлөрүөхсүттэр туһаналларыгар дьаһайар. Бэдьэкэ, Миронов, Кыабын, Хатарча, Сөксөкүүт, Сүөдэр уонна Киргиэлэй Ыйыласка киирэллэр. Ол саҕана Киргиэлэй Айах Күөлүгэр олороро. Манна бандьыыттар атырдьах ыйын 13 күнүгэр хонордуу кэлэллэр.

Бу күн Дьаакып Боотулууттан тахсан иһэн, аара Чоҕулуйа Бэрэтигэр Атаалларга киирэн чэйдиир уонна кини дьиэлээхтэргэ: «Били Чукча Киргиэлэйэ аах дьиктитик сүттүлэр. Үнүр Кыдай оҕонньор Амыһаахха күтүөтүгэр тахса сылдьыбыта, биһигини өлөртүү бандьыыттар арахпыттарын эппитэ. Онон, бука, сарсын эрдэ уолбунаан алын киирэрбит буолуо. Ол эрээри, буруйа суох дьону өлөрбөттөр ини…» — диэн сэһэргиир.

Бу кэпсэтиини Хатарча ойоҕо Аана быыс кэннигэр саһан олорон истибит. Бүгүн дьонугар тыллаабатаҕына Дьаакыптаах куотууһулар, ону тыллыы тэбинэр. Аана тоҕус ыйдаах ыарахан эрээри, икки аҥаар көһү сүүрэр-хаамар былаастаан айанныыр. Кини дьонугар тугу билбитин барытын кэпсиир. Бандьыыттар ыал утуйбутун кэннэ Арыылааҕынан Кубалаахха Баһылай Долгунуобу тута бараллар. Арыылаахтан Сүөдэр холбоһор.

Ыҥырыллыбатах түүҥҥү ыалдьыттар

Кубалаахха отчуттар утуйаары сыттахтарына, эмискэ ыт үрэр саҥата иһиллэр. Онуоха Оҥойоон убайын Ыстапааны ыт тугу үрэрин тахсан көрөрүгэр этэр. Убайа тахсан сүтэн хаалан баран, кэмниэ-кэнэҕэс киирэн: «Аттар сырсаллар», — диир. Баһылай билигин туох ата кэллэҕэй, бандьыыттар кэллэхтэрэ диэн тахсан эрдэҕинэ, дьиэни аттаах бандьыыттар эргийэ охсубуттар этэ. Силлиһэ турар хотонунан сүүрэр, ааҥҥа тиийбитэ хайыы-үйэ таһыттан баттаан тураллар, түннүгүнэн кыбыыга тахса сатыы турдаҕына, үрдүгэр түһэн тутан ылаллар. Баһылайы икки убайынаан Балҕаанайдаахха таһааран сүбэлэһэн баран, Сабыаскайы босхолууллар. Ыстапааны Сөксөкүүт, Баһылайы Хатарча мэҥэстэннэр Бакыйга бараллар.

Бэдьэкэлээх Дьаакыбы тута Чалахайдаахха бараллар, аараттан Гаврильев Баһылайы, Федотов Бүөтүрү (Хобочоҕу) мунньахтыахпыт диэн илдьэ бараллар. Долгунуоптаахха тиийэн, ампаар аанын хайа тэбэн Дьаакыбы соһон таһаараллар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ хайыы-үйэ дьааһыгын хостоон, үрэйэн эрэллэрэ. Бэрт тиэтэлинэн таҥыннаран: «Мунньахтыыбыт, Саркаалаҕа барабыт», — диэбиттэр.

Саркаала Бакыйтан арҕаа хайысханан аҕыс биэрэстэлээх сиргэ баар, онно күнүс кэлэллэр. Бу сиргэ хас даҕаны ыал олороруттан сэниэлэрэ Балтараа Уйбаан (Семенов) эбит. Онно киирэн оҕонньору үүт оҥкучаҕар таҥнары анньаллар, эмээхсини ампаар күлүүһүн тылын биэрбэтэҕин иһин үлтү таһыйаллар.

Бэдьэкэ бандьыыт ыйааҕа: ытарга!

Икки ампаары арыйтаран, Дьаакыбы уонна Оҥойоону тус-туһунан хаайаллар. Бу томторго бандьыыттартан ураты 18 эр киһи, ону кытта Хатарча ойоҕо Аана бааллара. Мустубут дьонтон: «Долгунуоп төһө баттыгастаах киһиний?» — диэн ыйыта сатыыллар эрээри, ким да саҥарбат. Арай, Уйгур Уйбаан кэтэҕин тарбанан баран: «Дьаакып баттыгастааҕын туһунан билбэппин», – диир. Ол үрдүнэн бандьыыттар «Долгунуоп баттыгастааҕын, бассабыыктыырын» туһунан этэн туран, сууттуурга уураахтыыллар.

Бандьыыттар Балтараа Уйбааннаахтан уһун хатыс быа булан, Оҥойооҥҥо: «Сыгынньахтан», – диэбиттэрин буолумматаҕын, күүстэринэн таҥаһын былдьаан ылаллар. Уолу биир уһугунан моойуттан, нөҥүө уһугунан аҕатын Дьаакыбы баайаллар. Биир тииккэ иккиэннэрин хороччу кэлгийэллэр.

Сорохтор Оҥойоону эдэрэ бэрт, ыытан кэбиһиэҕиҥ диэбиттэрин Чукча Киргиэлэйэ: «Ити түөкүнү ыппат буоллаххытына, миигин ытыҥ!» — дии-дии сүүрэкэлиир. Дьаакып: «Мин олоруохпун олорбут киһибин, оҕобун ордоруҥ», – диэн көрдөһөөхтүүр. Оҥойоон мустубут дьоҥҥо: «Баччалаах элбэх киһи мустан туран, биэс саалаах киһиэхэ өлөртөрдөххүт тугун сүрэй!» — диэбит.

Миронов уолу кыҥыыр, сомуок «чалк» гынар, саа эстибэт. Сомуок тыаһаатаҕын аайы уол муҥнаах хараҕын симириктиир эбит. Иккис ботуруон эстэн дэлби ыстанар: быарын туһунан хаан өрө тыга түһэр. Уол хардьыгынаабытыгар: «Тиллээри гынна», — дэһэ-дэһэ өссө ыталлар. Дьаакып: «Алдьархай даҕаны буолар эбит!» — диэт, оҕотун харбыалаһан эрдэҕинэ Сөксөкүүт ытар. Ити кэнниттэн уолу, оҕонньору иккилиитэ ытыалыыллар, илиилэрин, өттүктэрин тоһуталлар.

Бэдьэкэ: «Сааҕытын умунуохтаныҥ!» — диэбитигэр бары чуумпурдарын киһи хааныгар булкуйа-булкуйа, сааларыгар биспиттэр. Бэдьэкэ Дьаакып кыл сэлээппэтин саатын уоһугар иилэн баран: «Бу бассабыык Дьаакып Долгунуоп этэрээт хомуна баран иһэр», – диэн эккирии-эккирии дьүһүлэммит.

* * *

Аҕалыы-уоллуу өрөпкүөм Дьаакып, хомсомуол Баһылай Долгунуоптар уҥуохтара Саркаалаҕа хараллан сытар. Сургуулукка 1966 с. Василий Долгунов аатынан Киэҥ Күөллээҕи хомсомуол ыччат фермата тэриллэн, сэбиэскэй былаас эстиэр диэри таһаарыылаахтык үлэлии сылдьыбыта, олохтоох оскуолаҕа кини аатын сүгэр пионер дружината баара…

    Кинилэри дьакыйбыт баанда баһылыга Прокопий Васильев-Бэдьэкэ 1930 сыл олунньутугар Булуҥҥа (билиҥҥинэн, Анаабырга) Сиикэй Талахха буолбут  бүтэһик сэриигэ тутуллан, ытыллыбыта. Кини аата умнуллубута ыраатта. Былаас уларыйан, Долгунуоптар эмиэ урукку дьыллар уорҕаларыгар хаалар дьылҕаланнылар. Ким кырдьыктаах суол туһугар охсуспута биллибэт иэрэҥ-саараҥ кэм кэлэн турар.

Ыспыраапка

Көтөрдөөх Саҥадьаан тумулугар олохтоох, элбэх оҕолоох Анды Сэмэнин улахан уола Яков Семенович Долгунов-Хоҥсо Дьаакып Ыйыластан ойох ылан уонна икки балыстара эмиэ ол диэки эргэ тахсаннар, Ыйыласка олохсуйбут. Дьаакып хас эмит сылы быһа туруорсан, Ыйылаһы Сургуулук нэһилиэгиттэн араартаран, өрөпкүөмүнэн үлэлии сылдьыбыт.

Кини куччугуй уола Баһылай (Оҥойоон) кыра эрдэҕиттэн өйдөөх, киһи барыта сэргии көрөр оҕото эбит. Дьаакып Оҥойоонун үөрэхтээх киһи оҥороору, I Боотулуу оскуолатыгар киллэрэн, 6 сыл үөрэттэрбит. 1922 сыл күһүнүгэр Бүлүү уокуругун үөрэҕин салаатын иниспиэктэрэ Макарий Бубякин тахса сылдьан, Боотулуу оскуолатыгар хомсомуол маҥнайгы тэрилтэтин тэрийбитигэр Баһылай Долгунов биир бастакынан киирбит. Кинигэни сөбүлээн ааҕар буолан, элбэҕи билэр-көрөр, барытыгар сайаҕас ыччат, аҕатын курдук сытыы тыллаах-өстөөх буола улаатан испит. Аҕатыгар сурукка-бичиккэ көмөлөһөр эбит. Бүлүү училищетыгар туттарсан,  салгыы үөрэнэр-үүнэр былааннааҕа үһү.

Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru