Оҕо – биһиги кэлэр кэскилбит, инникибит. Эт-хаан, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сайдыылаах, чэгиэн чэбдик ыччаты иитэн таһаарыы — биһиги сыалбыт-сорукпут, ытык иэспит. Ол эрэн, хомойуох иһин, кэнчээри ыччаппытыгар хаҕыс сыһыан, сиэрэ суох быһыы-майгы тулалыыр эйгэттэн эрэ буолбакка, саастыылаахтарыттан, чугас дьонуттан – төрөппүттэриттэн, улахан дьонтон тахсара баар суол.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр күннэтэ оҕо араас дьайыыларга сиэртибэ буолбут көрдөрүүтэ үрдээн иһэрэ киһини олус дьиксиннэрэр. Бу тиэмэни аһаҕастык арыйар сыаллаах биһиги 2014 сыллаахтан үлэлиир Өрөспүүбүлүкэтээҕи психологическай—социальнай киин иһинэн үлэлиир Мобильнай кириисис сулууспатын үлэһиттэрин кытары кэпсэттибит.
Ол курдук, ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит оҕолору кытары хаһыс да сылын үлэлэһэр, психолог идэлээх Алена Аркадьевна Андреева биһиэхэ киһи хараастар, хомойор сыыппараларын иһитиннэрдэ:
— Күн бүгүн сулууспа иһигэр оҕону утары күүһүлээһин, күүс өттүнэн өттөйүү дьайыыта оҥоһуллубут 230 дьыала баар, ол онтон:
70% — оҕону күүһүлээһин;
22% — оҕону эт-сиин өттүнэн күөмчүлээһин, кырбааһын;
8% — оҕону өй-санаа өттүнэн күөмчүлээһин (буллинг).
Бу көрдөрүү былырыыҥҥыны кытары тэҥнээтэххэ 59% үрдээбитэ бэлиэтэнэр диэн Алена Аркадьевна харааста этэр.
Онон маннык кыһалҕаны таба өйдөөн, Ыччат уонна дьиэ-кэргэн министиэристибэтэ туруорсан, үлэлэһэн, 7 сыллааҕыта балаҕан ыйын 4 күнүгэр бу сулууспа арыллан үлэтин саҕалаабыта. Сүрүн сыала – хаҕыс быһыыга-майгыга түбэспит, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр киэҥ хабааннаах түргэн көмөнү оҥоруу буолар. Үлэ 4 сүрүн хайысханан барар:
- Психологическай көмө (уйулҕа исписэлииһин сүбэтэ-амата, диагностика, коррекция);
- Юридическэй көмө (эмсэҕэлээбит оҕо быраабын, сокуоннай интэриэһин көмүскээһин, быраап өттүнэн көмөнү оҥоруу);
- Социальнай көмө (оҕо салгыы олоххо бэлэмнээх буоларыгар атаҕар туруутугар социальнай педагогтар көмөлөрө).
Бу үлэни-хамнаһы тэрийиигэ бииргэ үлэлэһии түмүктээх буолар. Сулууспа ИДьМ, СӨ силиэстийэлиир салалтатын, доруобуйа харыстабылын, үөрэх, үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэлэрин кытары бииргэ үлэлэһэр.
“СӨ оҕо быраабын көмүскүүр боломуочунайын уонна СӨ Борокуратууратын кытары биир көдьүүстээхтик үлэлиибит” диэн Мобильнай кириисис сулууспатын эмиэ биир тутаах үлэһитэ, педагог-психолог идэлээх Александр Александрович Наумов кэпсэтиигэ кыттыһар.
Сулууспаҕа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир уопсай нүөмэр үлэлиир. Өскөтүн оҕо эмсэҕэлэммит, бырааба быһыллыбыт, хаҕыс быһыыга-майга түбэспит түгэнигэр
8-800-100-2283 нүөмэргэ эрийэн биллэрэр тоҕоостоох.
Дьиэ кэргэнтэн улахан тутулуктаах
Бу маннык хаҕыс быһыыга түбэспит оҕо уйулҕата, сайдыыта улаханнык уларыйар, кэһиллэр. Туох баар өттүнэн сайдыыта бытаарар. Холобур, быһыы-майгы өттүнэн көрдөххө, дьоҥҥо эрэммэт, кыыһырымтаҕай, туохха да кыһаллыбат буолуон сөп. Олоххо интэриэһэ сүтүөн, куһаҕан дьалыкка ылларыан сөп. Өй-санаа өттүнэн мөлтүүрэ, үөрэҕэр кыһаллыбат буолара бэлиэтэнэр.
Кыра оҕолор хаппырыыс, куттас, ытанньах, сатаан утуйбат буолуохтарын сөп. Аһыылара-сииллэрэ кытта уларыйар. Онуоха киһини ис-иһиттэн сиир, уйулҕатын алдьатар күүс – бэйэни буруйданыы буолар. Оҕо кыбыстар-саатар, кини куһаҕан буолан, бэйэтин буруйунан манныкка тиийбитин курдук саныыр. Бу манна улахан оруолу күһэйэр киһи (педофил) манипулятор ылар. Оҕону албыннаан, куттаан, кимиэхэ да кэпсээмээр диир түгэнэ элбэх. Оҕо уйулҕата чараас буолан, син биир сатаан уйуммат, түмүгэ куһаҕан буолуон сөп.
Онтон бу мөкү көстүү төрүөтэ дьиэ кэргэн сайдыы өттүнэн мөлтөҕүттэн тахсар диэн кэпсэтиигэ СӨ психолгическай-социальнай киини төрүттээччи, уопуттаах психолог Октябрина Ксенофонтовна Туприна бэйэтин санаатын аһаҕастык этэр. Кини кэтээн көрөрүнэн, үксүн маннык сиэрэ суох быһыы төрөппүт быһыытынан бэлэмэ суох дьон дьиэ кэргэнигэр тахсар эбит. Маныаха киһи, личность быһыытынан мөлтөҕө, сайдыыта суоҕа, итиэннэ эппиэтинэһэ суоҕа куһаҕаннык түмүктэниэн сөп эбит. Уйулҕа өттүнэн ситэ сайдыбатах дьон ыал буолуутун түмүгэ – бу бастатан туран, оҕолоругар улаханнык дьайар. Бу биир бастакы улахан төрүөт.
Холобур, оҕо аһыыр аһа, утуйар сирэ баар буолла да, онон мин эппиэтинэһим бүтэр диэн санаалаах дьиэ кэргэҥҥэ кэлин араас итинник хабааннаах быһыы-майгы тахсыан сөп. Күннэтэ уларыйа турар олоххо, интэриниэт үөдүйэн, элбэх информация тарҕанар кэмигэр оҕону кытары аһаҕастык, тэҥҥэ кэпсэтэн, истиҥ сыһыаны олохтуохха наада. Оччоҕуна эрэ ыал тирэхтээх, толору буолар.
Иккис улахан төрүөтүнэн уйулҕа өттүнэн улахан кэһиилээх уопсастыба (травмированное общество) буолар. Олох уларыйыыта, өрөбөлүүссүйэлэр, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии, Сэбиэскэй былаас эстиитэ, о.д.а олоххо улахан уларыйыылар-тэлэрийиилэр — бу барыта мээнэҕэ ааспат. Ол дьайыыта уопсастыбаҕа улаханнык охсон, түмүгэ – оҕолорунан тахсар эбит. Оҕо уопсастыба сиэртибэтэ буолар.
Оҕо – төрөппүт сиэркилэтэ
Маныаха эбии үһүс улахан төрүөт – аһыы утах. Статистика хобдох сыыппарата көрдөрөрүнэн, оҕону утары куһаҕан быһыы тахсыытын 50%-на – арыгыттан. Бу биричиинэттэн сылтаан, төрөппүттэр үлэлэрин сүтэрэн, кыаммат ыал аатын сүгэллэр. Ол содула – оҕолор бэйэлэрин саастыылахтарыттан, бииргэ үөрэнэр оҕолоруттан атаҕастаныахтарын сөп (буллинг). Маныаха улахан оҕолор өттүлэриттэн эт-сиин өттүнэн хаҕыс быһыыны-майгыны көрсүөхтэрин сөп.
Манна даҕатан этэххэ, кыаммат, куһаҕан дьаллыкка эрэ ылларбыт ыалтан эрэ буолбакка, үчүгэй, бигэ туруктаах дьиэ кэргэнтэн эмиэ маннык дьайыы тахсыан сөп. Статистика көрдөрөрүнэн, үксүн эт-хаан өттүнэн сылдьыһыы, сокуоннай сааһын ситэ илик кыыс бэйэтин сөбүлэҥин биэрэн, уол оҕону кытары чугасаһарын түгэннэрэ элбээбитэ бэлиэтэнэрин сулууспа үлэһиттэрэ мунчаара кэпсииллэр. Манна сүрүн төрүөтүнэн – оҕо төрөппүттэриттэн ылбатах тапталын атын дьонтон көрдөөһүнэ буолар. Итиэннэ оҕону кытары ити чааһыгар иитии (половое воспитание) үлэтэ барбатаҕыттан тахсар.
Маннык быһыы-майгы тахсыбатын туһуттан оҕону кыратыттан төрөппүтүн кытары истиҥ, эрэллээх сыһыаҥҥа үөрэтиэххэ наада. Хом санааны бэйэтигэр тута сылдьыбакка, төрөппүттэригэр эрэнэн, итэҕэйэн кэпсиирин курдук сылаас сыһыаны олохтуохха наадатын психологтар тоһоҕолоон этэллэр. Кыра сааһыттан үчүгэйи, куһаҕаны араарарга үөрэтиэххэ наада. Оҕо – төрөппүт сиэркилэтэ дииллэр, онон оҕону кыра эрдэҕитттэн төрөппүт бэйэтин үтүө холобурунан иитиэн наада.
Өссө биирдэ санатабыт: Мобильнай кириисис сулууспатын төлөпүөнэ 8-800-100-2283 күнүстэри-түүннэри, тохтоло суох үлэлиир.
Анастасия Добрянцева, edersaas.ru саайтка анаан.
Хаартыска: kp.ru