Дьиэ кэргэҥҥэр эйигин хайдах ииппиттэрэй да, эн оҕолоргун эмиэ оннук иитэҕин дииллэр. Дьиэ кэргэн сүрүн сыаннастара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэллэр. Ол эрээри аныгы кэм эдэр төрөппүттэргэ саҥаттан саҥа тургутуктары аҕалар. Онон сороҕор анал үөрэхтээх психолог сүбэтэ-амата наада буолар.
СӨ ыччаты, дьиэ кэргэни өйүүр киинин педагог-психолога Инна Роеваны кытары эдэр төрөппүттэр мунаарар боппуруостарын тула кэпсэттибит.
— Инна Иннокентьевна, оҕо хойутаан тылланарыгар туох оруоллаах буоларый? Билигин үгүс оҕо хойутаан тылланар, саҥатыгар кэһиилээх буолар. Ол төрүөтэ туохтаный?
— Уйулҕа үөрэҕэр оҕо хойутаан тылланара үс төрүөттээх. Бастатан туран, төрөппүттэриттэн, хаанынан удьуордаабыт генетическэй уратыта буолуон сөп. Биир эмэ төрөппүтэ хойутаан саҥарбыт буоллаҕына, оҕо ону батар. Иккиһинэн, ийэтэ ыарахан сылдьан тумуулаабыт, кыраадыстаабыт, антибиотик испит буоллаҕына, оҕо ньиэрбинэй систиэмэтигэр, мэйиитигэр бэриллэн, бытаарбыт буолуон сөп. Үсүһүнэн, оҕону кытары сөптөөх алтыһыы, кэпсэтии барбатах.
Төрөппүттэр кыра оҕону интэриниэт, тэлэбиисэр сайыннарыа дии саныыллара төрүт сыыһа. Саҥара, хаама илик оҕоҕо төлөпүөнү туттаран кэбиһэллэрэ, тэлэбиисэр иннигэр олордоллоро кырачааны сайыннарбат. Тоҕо диэтэр, оҕо илиитинэн тутан-хабан көрдөҕүнэ, тарбахтарын үлэлэттэҕинэ эрэ, мэйиитэ сайдар.
Оттон төлөпүөҥҥэ хамсыыр хартыыҥканы кини көрөр эрэ, мэйиитэ үлэлээбэт, толкуйдуурга, алтыһарга үөрэммэт. Өйүгэр оҥорон көрүүтэ (воображение), толкуйа (мышление), саҥата-иҥэтэ сайдыбат. Холобур, мультик ис хоһоонун сатаан кэпсээбэт, төрүөтүн өйдөөбөт, ырыппат.
Ол иһин, кыра эрдэҕиттэн пластилининынан дьарык, уруһуйдааһын, пазлы, мозаиканы хомуйуу, бытархай маллары тутуу-хабыы баар буолуохтаах. Тарбахтара сайдалларыттан мэйиитэ, онтон тыла-өһө тэҥинэн сайдар.
Ону тэҥэ, оҕону кытары кэпсэтии, алтыһыы улахан суолталаах. Бэл диэтэр, кыһыл оҕо эрдэҕиттэн кэпсэтэ сырыттахха, кини ону ылынан, эрдэ тылланар. Дьонун кытары элбэхтик кэпсэтэр оҕо тылын саппааһа баай, чобуо, атын оҕолордуун биир тылы булар, бэйэтигэр эрэллээх буола улаатар. Остуоруйаны кэпсээтэххэ, оҕо кулгааҕынан истэр уонна өйүгэр оҥорон көрөр, санаата сааһыланар. Оттон бэлэм хартыыҥканы көрөр буоллаҕына, бу оҥорон көрөр дьоҕура сайдыбат. Мультик, интэриниэт кинигэни солбуйбат, ону төрөппүт өйдүөн наада. Ол иһин кинигэттэн остуоруйаны ааҕыы, уруһуйдатыы олус суолталаах.
Оҕо 3 сааһыгар этиилэри холбоон саҥарыахтаах. Толкуйдатар ыйытыылары биэрдэххэ, төрүөтүн булан, хоруйдуохтаах, бэйэтэ түмүк оҥоруохтаах. Холобур, “Саадка туох үүнэр?” — “Дьаабылака”. “Дьаабылака хайдах өҥнөөҕүй?” — “Кыһыл өҥнөөх”. “Дьаабылака диэн оонньуур дуо?” — “Суох, дьаабылаканы сииллэр, минньигэс амтаннаах”.
Бириэмэтин куоттарымаҥ
— Үөрэҕи ылынар буоларын туһугар, кыра эрдэҕинэ хайдах сайыннарыахха нааданый?
— 3 сааһыгар тугу этиэн баҕарбытын, бэйэтин санаатын кыайан эппэт буоллаҕына, бу аата сэрэтии. Оччотугар невролог, логопед үлэтэ саҕаланар.
Онон оҕону 3 сааһыгар диэри сайыннарыы улахан суолталаах. Ити үөһэ этиллибитин курдук, тарбаҕын моторикатын, тылын-өһүн эрчийэ сылдьыллыахтаах. Бириэмэтин куоттаран кэбистэххэ, кэлин үөрэҕи ылынымтыа буолара, санаатын быһааран этэрэ, мэйиитин уопсай сайдыыта бытаарар.
Бастакы кылааска киирэн баран, санаатын сатаан эппэт, уруогу өйдөөбөт буоллаҕына, бэйэтин сананыыта (самооценка) намтыыр, салгыы үөрэххэ интэриэһэ сүтэр. Манна учууталтан эмиэ улахан тутулуктаах. Оҕоҕо үөрэнэр баҕаны (мотивация) күөдьүтүөхтээх. Ол эрээри, куоракка кылааска 40-ча оҕо үөрэнэр буоллаҕына, учуутал болҕомтото хас биирдиилэригэр тиийбэтэ биллэр.
– Кэнники кэмҥэ «оҕобут үөрэҕи ылыммат, наадыйбат” диэн кыһалҕа элбээтэ дуо?
— Хомойуох иһин, бырагырааманы ситиспэт, үөрэнэр баҕата суох оҕолоох төрөппүттэр биһиэхэ кэлэллэрэ үксээтэ. Ол аата дьиэ кэргэнигэр, уһуйааҥҥа сөптөөх үлэ барбатах, бириэмэтин куоттарбыттар диэн өйдүүбүт. Онон оҕону сайыннарыы төрүөҕүттэн, төрүөн да инниттэн саҕаланар.
Төлөпүөн оҕону сайыннарбат
—— Кинигэни ааҕыы, аахтарыы туох суолталааҕый? Өйгө оҥорон көрүүнү (воображение) интэриниэт сайыннарар дуо?
— Киэһэ аайы утуйаары сыттаҕына, кинигэни, остуоруйаны ааҕыы оҕону уоскутар, санаатын сааһылыыр, атын эйгэни арыйар. Үөһэ эппиппит курдук, өйүгэр оҥорон көрөн, мэйиитэ атыннык, икки өттө (полушарие) тэҥинэн үлэлиир, оччотугар айар дьоҕура сайдар, толкуйдуу үөрэнэр.
Оҕо аахпат диир буоллахтарына, дьиэ кэргэнин көрүөххэ наада. Оҕо — төрөппүтүн сиэркилэтэ. Төрөппүтүн дьайыытын, олоххо сыһыанын үүт-үкчү үтүктэн, түһэрэн ылар. Онон, оҕоҥ кинигэни ааҕыан баҕарар буоллаххына, бэйэҕиттэн саҕалаа. Төһө кинигэни ааҕаҕын? Төлөпүөнү төһө көрөҕүн? Оҕо ытаабатын, мэһэйдээбэтин эрэ диэн, төлөпүөнү туттаран кэбиһэр сыыһа. Наһаа түргэнник үөрэнэллэр, тутулук үөскүөн сөп. Тутулукка киирбит оҕо атын оонньууру интэриэһиргээбэт, оҕолордуун оонньуон баҕарбат.
— Оччотугар оҕоҕо хас сааһыттан төлөпүөнү биэриэхпитин сөбүй?
— Төһөнөн хойут да, соччонон үчүгэй дии саныыбын. Оҕо мэйиитэ барытын иҥэринэн иһэр. Пластилин курдук, хайдах баҕарар уларытыахха сөп. Кини тулалыыр эйгэтин, олоҕу тутан-хабан, көрөн-истэн билиэхтээх. Хас хардыытын аайы үөрэнэр, ылынар, эбинэр.
Бу кэмҥэ төлөпүөнү туттаран, элэҥниир бэлэм хартыыҥкаларынан мэйиитин толордоххо, виртуальнай олоҕунан солбуйдахха, кини төһө сайдыылаах, олоххо бэлэмнээх буолан тахсыаҕай?
Дьиэ кэргэнтэн улахан тутулуктаах
— Аныгы оҕолорго “клиповое мышление” сайынна диэн этиэххэ сөп дуо? Бу туох куһаҕаннааҕый-үчүгэйдээҕий?
— Түргэн-түргэнник элэҥниир хартыыҥкалары көрөрүгэр киһи мэйиитэ бииртэн бииргэ аралдьыйан иһэр, логикалаах толкуй, ырытан көрүү, түмүгү оҥоруу сайдыбат. Аны туран, оҕо көрөрүн барытын кэриэтэ итэҕэйэр. Аныгы мультиктар туох ис хоһоонноохторуй, туохха үөрэтэллэрий? Төрөппүт манна эмиэ болҕомтотун ууруохтаах.
Урукку кэмҥэ персонажтар дьоҥҥо көмөлөһөр, үтүө өрүттээх буолаллара – быраастар, милииссийэлэр, уо.д.а. Оттон бу аныгы мультик дьоруойа өлөрө-өһөрө барар. Оҕо кинини итэҕэйэр, холобур оҥостор. Үгүс мультиктар сюжета да суох курдуктар, толору уобарастара суохтар. “Клибынан” толкуйдуур оҕо итэҕэйимтиэ, батыһымтыа, бэйэтэ тус санаата суох, саамай сүрүнэ, дьон кыһалҕатыгар наадыйбат буолар, ис эйгэтигэр бүгэр.
Дьиэ кэргэнтэн элбэх тутулуктаах. Бары бииргэ түмсэн, биир хамаанда буолан, инники дьыалаларын былаанныахтаахтар, кыһалҕаларын быһаарыахтар. Киэһээҥҥи аһылыкка түмсэн, күн хайдах ааспытын туһунан кэпсэтэн-ипсэтэн, истиҥник алтыһартан ордук туох баар буолуой?. Оҕону кыра диэн кэпсэтииттэн матарбакка, тэҥнээх киһи, хамаанда чилиэнин быһыытынан ыйыталаһар суолталаах.
“Миигин таптыыллар, сыаналыыллар” диэн өйтөн-санааттан кыракый киһи бэйэтигэр эрэллээх буолар, Личность быһыытынан сайдар, инники олоҕун торумнуур. Киһи киһини кытары алтыһа үөрэнэрэ бу дьиэ кэргэн сылаас сыһыаныттан саҕыллар. Сатаан иэйэргэ-куойарга, куһаҕан да, үчүгэй да “эмоциялары” билэргэ үөрэтиэххэ наада.
Түмүккэ, эдэр төрөппүттэргэ этиэм этэ, күн аайы оҕоҕутун кытары анаан алтыһарга хайаан да бириэмэтэ булуҥ, төлөпүөҥҥэ, интэриниэккэ сэлээннээмэҥ, бииргэ оонньооҥ, дьарыктаныҥ, кинигэтэ ааҕыҥ. Оччоҕо кэлин оҕо үөрэнэригэр кыһалҕаны көрсүөххүт суоҕа.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: iphones.ru