Кыайыы 75 сыла бу тиийэн кэллэ. Аатырбыт артиллерист, снайпер Гаврил Дмитриевич Протодьяконов туһунан оҕо эрдэхпиттэн күн бүгүҥҥэ диэри тугу билбиппин-көрбүппүн, истибиппин туох баарынан ис санаабын суруйдум. Олох, дьиҥнээх Дьоруой диэн кини эбит!
Оҕо сылдьан, Чурапчы оройуонун Чыаппара бөһүөлэгин дьааһыла-саадыгар сырыттахпына, Розалия (бырастыы гыныҥ, аҕатын аатын умнубуппун) диэн иитээччибит, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Сталинград куорат көмүскэлигэр кыргыспыт биир дойдулаахпыт, сэрии бэтэрээнэ Гаврил Дмитриевич Протодьяконов туһунан кэпсээбитин, онон-манан да буоллар, син өйдүүбүн. Ол кэнниттэн, таһырдьа оонньуу сылдьан, хорсун биир дойдулаахпытын Гаврил Протодьяконовы таһынааҕы ампаар оҥкучаҕар бэйэтинээҕэр улахан көтөҕү – сүөһү аҥаарын соҕотоҕун санныгар сүгэн киллэрэн эрэрин көрбүтүм бу баарга дылы. Күүһүн-уоҕун сөхтүм да этэ!
Онтон кэлин Алаҕар орто оскуолатыгар алын кылааска үөрэнэ сырыттахпына, оскуола саалатыгар тырыбынаҕа саллаат гимнастеркалаах, фуражкалаах турарын көрбүтүм. Хорсун буойун Гаврил Протодьяконов түөһүгэр кэккэлэспит Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонугар хорсунун иһин ылбыт бойобуой наҕараадалара лаампа уотугар кылабачыйан көстөллөрө. Кини саҥарар саҥата, сөҥ куолаһа сааланы биир гына дьигиһийэн иһиллэргэ дылыта… Дьоруой, Сталинград оборуонатын уоттаах кыргыһыытыгар пуусканан ньиэмэс халабырдьыттарын утары сэриилэспитин, хас «тигр» тааҥканы урусхаллаабытын кэпсиирэ. Ону биһиги, оҕолор, буолуохтааҕын курдук истэн эрэ кэбиһэрбит быһыылааҕа. Бу кэлин санаатахха, Гаврил Протодьяконов биһиэхэ, оскуола оҕолоругар, хаһааҥҥытааҕар даҕаны аһыллан туран, барытын дьиҥнээҕинэн, туох баарынан кэпсээбит эбит.
Салгыы, биир кэмҥэ Чурапчытааҕы Олох-дьаһах кэмбинээтигэр фотограбынан үлэлии сылдьан, туох эрэ наадаҕа дириэктэрбитигэр, бэйэтэ эмиэ сэрии бэтэрээнэ Василий Алексеевич Макаровка киирэ сылдьан, кини Гаврил Дмитриевич Протодьяконовтыын ирэ-хоро кэпсэтэ олороллоругар түбэспитим. Ити 1973 сыллаахха этэ. Интэриэһиргээбиппин бэлиэтии көрөн, кэлин Василий Алексеевич миэхэ Гаврил Дмитриевич туһунан элбэҕи сэһэргээбитэ. Уоттаах сэрии ортотугар сылдьыбыт буойун туһунан сөҕө-махтайа да кэпсээтэ этэ!
Аҕыйах сыллааҕыта, Чөркөөхтөөҕү мемориальнай мусуой-комплекс салайааччыта Николай Ефимович Поповтуун биһиги Дьоруой-куораттарынан – Москванан, Смоленскайынан, Курскайынан, Волгоградынан сылдьан кэлбиппит. Николай Ефимович, устуоруйаны, мусуой үлэтин, дьыалатын үчүгэйдик билэр буолан, хас сылдьыбыт куораттарбытыгар комплекстар, мусуойдар салайааччыларын кытта биир тылы олус түргэнник булар. Хайдах кэпсэтэрин сатаан эппэппин эрээри, хонор сирбитигэр тиийэ барытыгар, биир харчыны төлөөбөккө, кинилэр суоттарыгар сылдьыбыппыт. Айаммытыгар, кэлэрбитигэр-барарбытыгар букатын эрэйдэммэтэхпит.
“Отстоять Сталинград любой ценой!”
Волгоградка “Сталинградтааҕы кыргыһыы” панорама-мусуой дириэктэрэ Александр Васильевич Величкин биһигини бэйэтинэн бэрт истиҥник көрсүбүтэ. Саха сириттэн сылдьарбытын билэн, олус үөрбүтэ. Сыалбытын-сорукпутун Николай Ефимович сиһилии билиһиннэрдэ.
Онуоха кини, “Сталинградтааҕы кыргыһыы” панорама 1985 сыллаахха, Улуу Кыайыы 40 сылыгар муус устарга аһыллыбыт устуоруйатыттан кэпсээтэ. Бу панорамаҕа Сэбиэскэй Сойуус маршала, Сэбиэскэй Сойуус икки төгүллээх Дьоруойа Василий Иванович Чуйков хамаандатынан, “Отстоять Сталинград любой ценой!” диэн соруктаах 62-с аармыйа (8-с гвардейскай аармыйа) саллааттара немецкэй халабырдьыттары утары дьоруойдуу кыргыһыылара көстөр. Сэрии хартыынатын эргиччи, биир-биир разделларынан, анал холустаҕа сэттэ худуоһунньук уруһуйдаабыт. Сөҕүмэр көстүү! Манна инники күөҥҥэ биһиги, сахалар, киэн туттуубут – артиллерист Гаврил Протодьяконов пуускатынан сэриилэһэ сылдьара көрдөрүллүбүтүн Александр Васильевич сиһилии барытын кэпсээтэ.
— Василий Иванович Чуйков Гаврил Дмитриевич Протодьяконовка улахан болҕомтотун уурара. Маршал Чуйков кыргыһыы кэмигэр нейтральнай зонаҕа артиллерист Протодьяконов ньиэмэс “тигр” тааҥкатын умаппытын бинокулунан илэ хараҕынан көрбүт буолан, худуоһунньуктар Чуйков кэпсээниттэн үүт-үкчү уруһуйдаабыттар. Гаврил Дмитриевич Протодьяконов докумуона умайбатаҕа эбитэ буоллар, былыр үйэҕэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолуохтаах этэ!
Маршал бэлэҕэ
Биллэрин курдук, 1965 сыллаахха, Улуу Кыайыы 20 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан-минээн ыҥырыы тутан, Гаврил Протодьяконов Волгоградка однополчаннарын кытта көрсүһүүгэ, уолун Ганяны илдьэ бара сылдьыбыта (кэлин өссө бара сылдьыбытын истибэтэх эбиппин). Манна кинини, биир уот аннынан сылдьан өстөөҕү утары бииргэ сэриилэспит буойун-доҕорун маршал Василий Иванович Чуйков олус истиҥник көрсүбүтэ. Гаврил Дмитриевич бэйэтэ кэлин сэмэйдик ахтыбытынан, Чуйков дойду араас муннуктарыттан мустубут бойобуой доҕотторун олус үчүгэй гостиницаҕа бастыҥ нүөмэрдэргэ олохтообут. Этэргэ дылы, бары дьиҥнээх мааныга-далбарга сылдьыбыттар. Сарсыарда, соһуйуон уонна үөрүөн иһин, маршал дьаһайыытынан, Гаврил Дмитриевичка нүөмэригэр сабыс-саҥа парааднай байыаннай көстүүмү аҕалан биэрбиттэр… Талааннаах командующай, маршал Чуйков однополчаннарын ити курдук сыаналыыра уонна кинилэргэ ити курдук болҕомтолоох этэ.
Онтон салгыы биһиги панорама-мусуой иккис этээһигэр тахсабыт. Сталинград оборонатын кыттыылаахтарын – Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын хаартыскалара анал панноҕа ыйаммыттар. Кинилэр ортолоругар Гаврил Дмитриевич Протодьяконов бойобуой листок-хаһыакка тахсыбыт хаартыската, бойобуой наҕараадалара уонна партийнай билиэтэ киллэриллибит. Ону көрөөт, ыйыталаспыппытыгар, тоҕо Гаврил Протодьяконов Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын ортолоругар ала-чуо баарын туһунан панорама-мусуой дириэктэрэ Александр Васильевич Величкин олус үчүгэйдик быһааран биэрбитэ.
— Гаврил Дмитриевич Протодьяконов — биир ураты чаҕылхай байыас. Хорсунун иһин кинини дивизия, Сталинград кыргыһыытын кыттыылаахтара, сэрии бэтэрээннэрэ бука бары дьиҥнээх Дьоруойунан билинэллэр! — диэн этиитин түмүктээтэ кини.
Оттон бу мусуойга отуттан тахсалыы сыл бэриниилээхтик үлэлээбит исписэлиистэр, биһиги кэпсэтэрбитин истэн баран: “Эһиги Гаврил Протодьяконов курдук, норуот билиниитин ылбыт дьиҥнээх Дьоруойгут туһунан сиһилии, толору суруйан-бичийэн, туруорсан, Дьоруойун официальнайдык туоһулуур докумуон оҥорторуохтааххыт!” — диэбиттэрэ.
Ити кэнниттэн биһиги, уоттаах сэрии бэтэрээнэ, биир эмиэ олус ытыктыыр киһибит, буойун-учуутал Иван Михайлович Павлов Чурапчыттан ыыппыт илдьитин толорууга туруммуппут. Кини аатырбыт артиллерист Гаврил Дмитриевич Протодьяконов Улуу Кыайыы 20 сылыгар Волгоградка бара сылдьан олордубут маһын анныттан буор аҕаларга көрдөһүү-сорудах оҥорбута.
Онон, бу мусуой анал үлэһитин көмөлтөҕө биэрэннэр, сэрэнэн луомунан хоҥнорон ылан, ытык буору Сахабыт сиригэр аҕалбыппыт. Николай Ефимович Попов Дьоруой төрөөбүт дойдутугар Чурапчыга илдьэн дьоһуннаахтык туттарбыта.
Дьэ, ити курдук, Дьоруой Протодьяконов бойобуой суолугар сыһыаннааҕы, оҕо эрдэхпиттэн саҕалаан, бу Волгоградтааҕы панорама-мусуойга, кини өстөөх “тигр” тааҥкатын уматар түгэннэриттэн биирин илэ харахпынан көрөн, мусуой идэлээх үлэһиттэрин кэпсээннэрин эт кулгаахпынан истэн, олус долгуйан, уйадыйан, бүгүн үгүһү-элбэҕи эргитэ санаатым.
Петр ОКОНЕШНИКОВ,
фото-суруналыыс,
өрөспүүбүлүкэтээҕи Е. Порядин аатынан фото-суруналыыстар
бириэмийэлэрин лауреата,
СӨ бэчээтин туйгуна,
Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо.
Хаартыскалар мусуой архыыбыттан уонна ааптар түһэриилэрэ.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Татьяна Маркова.