Россия Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын үтүөлээх үлэһитэ, Саха сиринээҕи Наукалар академияларын вице-бэрэсидьиэнэ, тыа хаһаайыстыбатын наукаларын дуоктара, Саха судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын академиятын бэрэпиэссэрэ Афанасий Васильевич Чугунов 80 сааһын туолла.
Биллиилээх учуонай
Афанасий Чугунов аспирантураҕа 1963 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьоруой Попов аатынан холкуоска кылаабынай зоотехнигынан үлэлээн баран киирбитэ. Ити сылларга саха ынаҕын боруодатын тупсарар үлэ ыытыллыахтааҕын үчүгэйдик өйдөөбүтэ. Өссө үөрэнэ сылдьан саха ынаҕын симменталь боруоданы кытта холбоон ылыллыбыт сиэнчэр боруода сүөһүнү үөрэппит учуонайдар С.Н.Попов, Я.Л.Глембоцкай, П.И.Копейко үлэлэрин кытта билсиһэн баран, бу тиэмэни салгыырга быһаарыммыта. Анал былаан оҥорон, Дьоруой Попов аатынан холкуос базатыгар 1963-1965 сс. сиэнчэр боруоданы сирийэн үөрэтэр научнай үлэни ыыппыта. Бу үлэтин түмүгүнэн 1968 с. кандидатскай диссертацияны ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Дьэ ити кэнниттэн үөрэммит кыһатыгар, СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар, үлэтин саҕалаабыта, тыа сирин ыччатын научнай эйгэҕэ иитэн таһаарар үрдүк кылаастаах исписэлиис буолбута, ассистентан саҕалаан кафедра салайааччытыгар, тыа хаһаайыстыбатын институтун ректорыгар тиийэ үүммүтэ. Афанасий Васильевич устудьуоннарга лиэксийэ ааҕарыгар аҥаардас учебниктарга бэриллэр матырыйаалларынан муҥурдаммат, атын учуонайдар үлэлэрин сэргэ, бэйэтин чинчийиилэрин билиһиннэрэр буолан, истээччилэргэ сэргэхсэтиини үөскэтэр, науканан дьарыктанар аартыгы арыйар. Тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар устудьуоннары үөрэтэригэр дьүөрэлээн, саха сиэнчэр сүөһүтүн биологическай уратыларын быһааран, бородууксуйатын үрдэтиигэ ыытыллар үлэ хайысхаларын ыйан, 1983 с. наука дуоктарын диссертациятын көмүскээбитэ.
«Чугунов ааҕыылара»
Саха ыччата өй-санаа, билии-көрүү өттүнэн сайдарыгар Афанасий Васильевич сүрүн болҕомтотун уурар. Өссө 1980-с сс. саҕалаан тыа сирин оскуолаларыгар тыа хаһаайыстыбатын төрүттэрин үөрэтиини киллэрэр, күннээҕи үөрэххэ дьиҥнээх олоҕу дьүөрэлиир туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар аграрнай хайысхалаах оскуолалар тэриллибиттэрэ.
Күн бүгүн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 102 агротехнологическай хайысхалаах оскуола үлэ-хамнас араас көрүҥэр (сүөһү-сылгы иитиитин, сиртэн үүнээйини ылыыны таһынан килиэккэлээх кыылга, мүөттээх ыҥырыаҕа) идэтийэн үлэлииллэр, аныгы алаас оҕолорун үлэҕэ, сиргэ сыһыараллар, олоххо бэлэмнээх буоларга иитэллэр. Афанасий Васильевич бу үөрэх кыһаларын кытары утумнаахтык үлэлиир: сүөһү иитиитин төрүттэригэр аналлаах үөрэнэр босуобуйалары оҥордо, үөрэтии ханнык ситиминэн барыахтааҕар быһаччы көмөнү оҥорор. Агро-оскуолаларга «Чугунов ааҕыылара» диэн научнай кэмпириэнсийэ сылын ахсын ыытыллара үгэскэ кубулуйда.
Учуонай-публицист
Учуонай эрэ үгүс, ол эрээри кинилэртэн публицистика эйгэтигэр үлэлээччитэ тарбахха баттанар. Афанасий Васильевич 1996 сылтан Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар уонна сурунаалларыгар араас ыстатыйаны тиһигин быспакка бэчээттэтэр, “Саха сирэ” хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ.
Хабар эйгэтэ киэҥ. Тыа хаһаайыстыбатын, чуолаан, сүөһү иитиитин проблемаларын, ССТХА сайдыытын боппуруостарын анаарар, дойдуга уонна өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар бэлиитикэни ырытар, наука уонна үлэ-хамнас дьонун сырдатар, уус-уран литература боппуруостарын таарыйар. Айылҕа харыстабылыгар ыччаты иитии, тыа сирин ырыынагын сайыннарыы тиэмэтин тумнубат. Саха үксэ алаастан төрүттээҕин туһунан төһөлөөхтө сурулунна эрээри, өбүгэ алааһын дириҥ философиятын Чугунов курдук ким да этэ илик быһыылаах. 2012 с. суруйбут «Саха алааһа» диэн ыстатыйатыгар алаас эргэ өтөҕө, сирэ-уота, ходуһатын ото, чэбдик салгына… барыта саха киһитигэр олоххо тардыһар күүһү биэрэр ураты эйгэ буоларын итэҕэтиилээхтик суруйар. Ааҕаргытыгар сүбэлиибит.
Талааннаах суруйааччы, бэйээт
Афанасий Васильевич тыа дьонун олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан Нооһой диэн аатынан уустаан-ураннаан хоһооҥҥо хоһуйар, кэпсээҥҥэ киллэрэр, 1998 сылтан Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Нооһой айымньыларын туһунан литературнай кириитиктэр мэлдьи суруйаллар, онон, биһиги көннөрү ааҕааччы быһыытынан аҕыйах тылы этиэхпитин баҕарабыт. Холобурга ылан көрүөҕүҥ кэлин тахсыбыт «Ситим салгыы: кэпсээннэр, эсселэр, хоһооннор, публицистика» диэн кинигэтин. Үчүгэй айымньы. Бастакы баска кэрчик кэпсээннэр, эсселэр киирбиттэр. Куоракка тыаттан олохсуйа киирбит сааһырбыт дьон эбэтэр быстах кэмҥэ Дьокуускайга олорор ыччаттарыгар күүлэйдии, быстахтык сынньана кэлбит төрөппүттэр киин куорат олоҕун-дьаһаҕын туһунан хайдах саныыллара итэҕэтиилээхтик ойууланар. «Төрүччү» эссеҕэ ааптар кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын туһунан уустаан-ураннаан суруйарын киһи бэркэ сэргээн ааҕар. Кинигэ иккис баһыгар араас тиэмэлэргэ суруллубут уон алта хоһоон киирбит. Нооһой анабыл хоһооннору суруйарын сөбүлүүр, бу кинигэҕэ ол суолуттан туораабатах. Биир идэлээх дьонугар, учуонайдарга анаабыт хоһоонноро академическай истиилинэн суруллубут буоллахтарына, атыттарга оҕо саас ахтылҕана, маҥнайгы учуутал ийэлии илиитин сылааһа, кырачаан киһиэхэ кыһамньыта биллэр.
Научнай эрэдээктэр, академия историятын сырдатааччы
Ханнык баҕарар матырыйаалы бэчээккэ бэлэмнээн кинигэ оҥорорго сүрүн эрэдээктэринэн мээнэ киһи анаммат. Тыа хаһаайыстыбатын академиятын иһинэн тахсар научнай үлэлэри, үөрэнэр кинигэлэри үгүстэрин профессор Афанасий Чугунов көрөн-истэн, көннөрөн таһаарар. Манна кини наука эйгэтин араас салааларыгар дэгиттэр билиитэ итиэннэ уус-уран литератураҕа талаана-дьоҕура тирэх буолар. Үгүстэн аҕыйаҕы холобурдаатахха, «Охрана генофонда местных пород животных Крайнего Севера» (Москва, 2003), «Продуктивное животноводство Якутии» (Москва, 2009), «Сельское хозяйство Республики Саха (Якутия)» (2001) курдук үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр аналлаах научнай үлэлэри кини ааптар да, эрэдээктэр да быһыытынан таһаартарбыта.
Ити эрээри, Афанасий Васильевич бэйэтэ саамай элбэх сыратын, күүһүн-уоҕун биэрбит үлэтинэн үс туомнаах ССТХА учуонайдарын-учууталларын, устудьуоннарын туһунан, 200-тэн тахса бэчээтинэй илиистээх сөҕүмэр үлэни ааҕар. Бу чахчыта даҕаны урукку өттүгэр таһаарылла илик бөдөҥ айымньы! Бу үс томнаах кинигэ ааспыт сылларга тыа хаһаайыстыбатын үрдүк үөрэҕэр (СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтугар, Саха судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар) үөрэммит дьоҥҥо, кинилэри сайдыы суолугар иитэн-такайан таһаарбыт учууталларга үйэлээх өйдөбүлү хаалларара саарбахтаммат.
Ольга Семенова, суруналыыс, edersaas.ru. сайтка анаан