Ааспыт нэдиэлэнэн Быыбар киин хамыыһыйата РФ бэрэсидьиэнин быыбарыгар кыттар хандьыдааттартан докумуоннарын ылан түмүктээбитэ. Билигин парламеҥҥа миэстэтэ суох баартыйаттан киирсэр уонна бэйэлэрин кандидатураларын туруоруммут дьон регионнартан илии баттааһынын хомуйа сылдьаллар.
Партиялартан
Бастатан туран, быыбарга кыттар баартыйалары ылан көрүөххэ. Быыбар саҕана барыта 24 баартыйа кыттар санаалаах этэ. Ол эрээри хамыыһыйа билиҥҥитэ 14 баартыйаттан турбут хандьыдааттары аһарда. Кинилэртэн либерал-демократтар лидердэрэ Владимир Жириновскай уонна коммунист, бизнесмен Павел Грудинин хандьыдаат быһыытынан регистрацияламмыттара. Кинилэр, баартыйалара парламеҥҥа миэстэлээҕинэн, илии баттааһынын хомуйууттан босхолонон тураллар.
Өссө ханнык баартыйалар киирсиэхтэрэй? «Честно» Человек. Справедливость. Ответственность» (хандьыдаат Роман Худяков), «Яблоко» (Григорий Явлинскай), «Партия Роста» (Борис Титов), «Альянс зеленых» (Эльвира Агурбаш), «Российскай общенародный союз» (Сергей Бабурин), «Монархическай баартыйа» (Антон Баков), «Гражданскай инициатива» (Ксения Собчак), «Партия «Добрых дел» (Екатерина Гордон), «Партия Социальных реформ» (Станислав Полищук), «Партия социальной защиты» (Михаил Козлов), «Коммунисты России» — (Максим Сурайкин), «РОТ Фронт» (Наталья Лисицына) кыттыахтара.
Үс баартыйа — «Женский Диалог», «Партия малого бизнеса России», «Народ против коррупции» регистрацияны кыайан ааспата. Оттон “Россия социал-демократическай баартыйатыттан” турбут Сираждин Рамазанов, «Россиятааҕы социалистическай баартыйаттан» Ирина Гагитэ быыбартан аккаастаннылар. Оттон «Народная партия России», «Коммунистическая партия социальной справедливости» уонна «Родная партия» докумуоннара Быыбар киин хамыыһыйатын көрүүтүгэр сылдьаллар.
Бэйэ баҕатынан
Аны биирдиилээн баҕа өттүнэн кыттар хандьыдааттар кимнээхтэрий? Быыбарга барыта 46 “самовыдвиженец” кыттар санаалааҕын биллэрбитэ. Ол эрээри Быыбар киин хамыыһыйатыгар 15 киһи докумуонун туттарбыта. Билигин бэрэсидьиэннии олорор Владимир Путин быйылгы быыбарга ханнык да баартыйаттан турбата. Кандидатуратын бэйэтэ туруорунна.
Кинини кытта Россия үтүөлээх изобретателэ, Кострома уобалаһын дьокутаата Владимир Михайлов саппай уопсан иһэр. Предприниматель Александр Чухлебов Киин хамыыһыйаҕа докумуонун туттаран регистрацияланан баран, Үрдүкү Суут быһаарыытынан, тохсунньу 5 күнүгэр уһуллубута. Онтон атыттар (ол иһигэр Алексей Навальнай, Василий Пугачев, о.д.а.) кыайан регистрацияламматылар. Быыбар киин хамыыһыйата бэлиэтииринэн, сорох хандьыдааттар кинини өйүүр дьонноро аҕыйахтар, сорохтор сокуонунан кыайан эппиэттэспэттэр, сорохтор докумуоннарын сыыһа толорбуттар.
Агитация
Хандьыдааттар агитациялыыр матырыйаалларын бэчээттиэн баҕалаах хаһыаттар, типографиялар, сайтар Быыбар киин хамыыһыйатыгар иһитиннэриилэрин биэрэр күннэрэ бүгүҥҥүнэн түмүктэнэр. Санатан эттэххэ, информацияны киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ агитация быыбар буолуон биир ый иннинэ ыытыллар.
Ыстааптар
Бастаан президент быыбарыгар хандьыдаат быһыытынан номнуо регистрацияламмыт Владимир Жириновскай уонна Павел Грудинин ыстааптарын ылан көрүөххэ. Бизнесмен Павел Грудинин ыстаабын, биллэн турар, коммунистар лидердэрэ Геннадий Зюганов бэйэтэ иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар. Геннадий Андреевич президент быыбарыгар түөртэ кыттан турар. Барыларыгар бочуоттаах иккис миэстэни ылбыта. Оттон Владимир Жириновскай ыстаабын Госдуума эдэр дьокутаата Александр Диденко салайар. Кини Томскай уобаластан төрүттээх.
Атын баартыйалартан киирсэр хандьыдааттары ылан көрдөххө, Григорий Явлинскай ыстаабын баартыйа бэрэссэдээтэлин солбуйааччы эмиэ эдэр киһи Николай Рыбаков салайар. Ксения Собчак ыстаабын салайааччытынан медиаменеджер Игорь Малашенконы олордубута.
Бэйэ кандидатуратын туруорунан кыттар Владимир Путин ыстаабын үс киһи салайыаҕа. Ол курдук, Д.Рогачев аатынан медицина киинин дириэктэрэ, Оҕолор гематологтарын уонна онкологтарын национальнай уопсастыбатын салайааччыта, медицинскай наука доктора, профессор, Россия Наукаларын академиятын академига Александр Румянцевы таһынан талааннаах оҕолор “Сириус” диэн кииннэрин салайааччыта, социологическай наука хандьыдаата Елена Шмелева уонна “КамАЗ” генеральнай дириэктэрэ (автособуоту 2002 с. салайар, бу иннинэ Татарстаҥҥа премьер-миниистири солбуйааччынан үлэлээбитэ) Сергей Когогин салайыахтара. Ыстаап пресс-сэкирэтээринэн ВГТРК сырдатааччыта, “Крым. Путь на родину” киинэ ааптара Андрей Кондрашов ананна.
Итэҕэллээх дьон
Президент быыбарыгар кыттар хандьыдааттар, быраабыла быһыытынан, 600 киһиэхэ тиийэ итэҕэллээх дьону регистрациялыыр бырааптаахтар. Бу күннэргэ Быыбар киин хамыыһыйата Владимир Жириновскай, Григорий Явлинскай, Владимир Путин итэҕэллээх дьоннорун регистрациялаата.
Владимир Путин бастакы испииһэгэр 259 киһи киирдэ. Бу иннинээҕи быыбарга кини 499 итэҕэллээх киһилээх этэ. Быйылгы испииһэгэр урукку сылларга соччо улаханнык биллибэтэх-көстүбэтэх дьоннор киирдилэр.
Ол курдук, композитор Игорь Крутой, адвокат Анатолий Кучерена, ырыаһыттар Лев Лещенко, Денис Майданов, Полина Гагарина, Михаил Боярскай, Игорь Бутман, Эрмитаж дириэктэрэ Михаил Пиотровскай, “Комсомольская правда” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Владимир Сунгоркин, артыыс Владимир Винокур, суруналыыстар Леонид Якубович, Александр Масляков о.д.а. ананнылар.
Оттон Саха сириттэн “Анаабыр алмаастара” генеральнай дириэктэрэ Павел Маринычев уонна Эстрада театрын дириэктэрэ Алексей Егоров киирдилэр. Бу туһунан Ил Дархан Егор Борисов бэҕэһээ буолбут пресс-кэмпириэнсийэтигэр: “Уһук Илин регионнартан иккилии киһи итэҕэллээх дьоннорунан киирдилэр. Саха сириттэн испииһэккэ киирбит Павел Маринычев, Алексей Егоров иккиэн үлэлиир-хамсыыр, көхтөөх эдэр дьон”, — диэн бэлиэтээн эттэ.
Регистрацияны ааспыт итэҕэллээх дьоннор аҕытаассыйаны ыыталларын таһынан, өскөтүн хандьыдаат бэйэтэ кыайан кэлбэт түгэнигэр, дебакка кыттыахтарын сөп. 2012 с. буолбут быыбарга Владимир Путин оннугар итэҕэллээх дьонноро дебаакка кыттан тураллар.
Илии баттааһынын хомуйуу
Үөһэ этэн аһарбытым курдук, билигин хандьыдааттар бэйэлэрин туһаларыгар илии баттааһыны хомуйар сүпсүлгэнигэр сылдьаллар. Санатан эттэххэ, бэйэ кандидатуратын туруоруммут дьон 300 тыһыынчаттан тахса куолаһы хомуйуохтаахтар. Биир регионтан 7,5 тыһ. элбэҕэ суох илии баттааһынын ылаллара көҥүллэнэр. Оттон баартыйалаахтар 100 тыһыынча куолаһы ылыахтаахтар. Биир регионтан 2,5 тыһ. илии баттааһын баар буолуохтаах.
Баартыйалаахтартан Григорий Явлинскай, Борис Титов илии баттааһынын 100 тыһыынчаҕа тириэрдэн эрэллэр. Ксения Собчак 35 тыһыынчаттан таһаарда. Оттон бэйэтин баҕатынан кыттар Владимир Михайлов илии баттааһынын хомуйууга 50 мөл. солк. барыаҕын туһунан эрдэ иһитиннэрэн турар.
Владимир Путин илии баттааһынын хомуйууну тохсунньу 5 күнүттэн саҕалаабыта. Билигин бары региоҥҥа анал хомуйар пууннар тэриллэннэр, үлэлии тураллар. Путин ыстааба иһитиннэрэринэн, тохсунньу 15 күнүгэр диэри 711 тыһ. тахса илии баттааһын хомуллубут. Саха сиригэр анал пууннар тохсунньу 9 күнүттэн саҕалаан үлэлииллэр.
Билигин Дьокуускайга “Туймаада”, “Айсберг”, “Проспект” атыы-эргиэн дьиэлэригэр, “Дьокуускай” аэропорка анал миэстэлэргэ хомуйа тураллар. Ону сэргэ, маннык пууннары Майаҕа, Покровскайга, Нерюнгрига, Алдаҥҥа уонна Ленскэйгэ аспыттара.
Ыспыраапка: Хандьыдааттар илии баттааһыннаах испииһэктэрин хомуйан Быыбар киин хамыыһыйатыгар тохсунньу 31 күнүгэр диэри туттарыахтаахтар. Хамыыһыйа уонча хонук бэрэбиэркэлээн баран, олунньу 7 күнүгэр диэри бүлүтүөҥҥэ кимнээх киирэллэрин быһаарыахтаах. Илии баттааһынын бэрэбиэркэлээһин анал сиргэ ыытыллыаҕа. Барыта 100 киһи кыттар диэн бэлиэтииллэр. Ол иһигэр Быыбар киин хамыыһыйатын аппараата, Информатизация федеральнай киинин үлэһиттэрэ, буочары быһаарар экспертэр, о.д.а. кыттыахтара. Быраабыла быһыытынан, испииһэккэ киирбит илии баттааһыннартан сыыһата 5 % элбэҕэ суох буолуохтаах.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru