Соторутааҕыта Национальнай бибилэтиэкэ Историческай саалатыгар бэрт сэргэх, туһалаах кэпсэтии буолан ааста. «Доруобуйа лабораторията» бырайыак чэрчитинэн Саха сирин кардиохирургияҕа оскуолатын төрүттээччи, СӨ наукаҕа уонна тиэхиньикэҕэ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, мэдиссиинэ наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, Мэдиссиинэ национальнай киинин кардиохирургияҕа салаатын сэбиэдиссэйэ, СӨ бочуоттаах олохтооҕо ПЕТР ЗАХАРОВ ыалдьыттаата.
Петр Иванович “Киһи соҕотох сүрэхтээх” кинигэтин тула кэпсэтиини сэргэ, кэлбит дьон ыйытыыларыгар хоруйдаата. Этэргэ дылы, бырааска хаһан баҕардыҥ да киирэн ыйыталаһар кыаҕа суох дьон, дьэ, манна сиһилии эппиэти ыллылар. Биллэн турар, уопсай боппуруостарга. Киниэхэ эмтэммит, эпэрээссийэлэммит дьон эмиэ кэлэн, салгыы хайдах харыстаналларын туһунан ыйыталастылар. Петр Иванович уу сахалыы тылынан быһааран, кэпсээн, кэлбит дьону олус астыннарда. Тэрийээччилэргэ, чуолаан Сардаана Алексееваҕа, улахан махтал тыллара этилиннилэр.
edersaas.ru
Петр ЗАХАРОВ:
— Биллэрин курдук, ыарыы киһиттэн ыйыппат. Сорох киһи күн сиригэр кэлиэҕиттэн сүрэҕэ бобуллуулаах (порок) буолар. Сорохтор кэккэ төрүөттэринэн кэнники сүрэх ыарыһах буолуохтарын сөп.
Онон, сүрэх ыарыытыттан эрдэттэн харыстанар туһугар чөл олоҕунан олоруохха, куһаҕан дьаллыктартан аккаастаныахха наада. Табахтааһын, арыгылааһын сүрэххэ куһаҕан дьайыылаах. Биһиги сүрэхпит сүнньүнэн хамсаныыны эрэйэр.
Киһи бэйэтин уопсай туругуттан көрөн, хамсаныахтаах, элбэхтик хаамыахтаах. Күн аайы хаамыы, салгыҥҥа дьаарбайыы ханнык да эмтээҕэр ордук көмөлөөх. Онуоха киһи, сүрэҕин ноҕуруускалаабат курдук, холкутук уонна уһун соҕустук хаамыахтаах. Кыаҕы таһынан дьарыктанар, организмы күһэйэр наадата суох. Ол эбэтэр кылгас кэмҥэ күүскэ ноҕуруускаланар сүрэххэ ыарахан буолуон сөп. Арай, кыахтаах киһи түргэнник хаамыан сөп. Уопсайынан, 2-3 килэмиэтиртэн саҕалаан, 5 килэмиэтиргэ тиийэ хаамыахха сөп.
СҮРЭХПИТ ҮЛЭЛИИРИН ТУХАРЫ ТЫЫННААХПЫТ
— Уопсайынан, киһи бэйэтин кытта сүрэҕин илдьэ сылдьар диэн кыра эрдэхпититтэн билэбит. Мин саныахпар, икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх киһи олоҕун тухары сүрэҕин кытары кэпсэтэр. Оннооҕор күннээҕи кэпсэтиибитигэр “сүрэҕим этэринэн сылдьабын”, “сүрэҕим сэрэйэр”, “нохтолоох сүрэҕим” уо.д.а. этиилэри туттабыт. Ол аата, биһиги сүрэхпитин туспа дууһа курдук ылынабыт. Сүрэхпит үлэлиирин тухары тыыннаахпыт.
Оттон сүрэхпитин уорган быһыытынан төһө билэбитий? “Сүрэҕиҥ бэйэҥ сутуругуҥ саҕа” дииллэр да, дьиҥинэн, сутуруктааҕар улахан. Кини 250-300 кыраам ыйааһыннаах буолар. Итиччэ быычыкаа сүрэх тохтообокко эрэ үлэлээн, биир сууккаҕа 7-10, сылга 315 туоннаҕа тиийэ хааны хачайдыыр. Оннук үлэһит уорган! Аҥаардас үлэһитин иһин да, сүрэҕи таптыахха сөп.
ЫЙЫТЫЫЛАРГА ХОРУЙДАР
— Тымныыга хаамар кутталлаах дуо?
— Тымныыга хаамар тыҥаҕа кутталлаах. Үөрүйэх наада, эмискэ буолбакка, эрчиллиилээх киһи хаамыан сөп. Наһаа тымныыга хаамары сөбүлээбэппин. Халлаан сылыйдаҕына, саас саҕалыахха сөп. Кыһыҥҥы бириэмэҕэ саалаҕа да дьарыктаныахха сөп дии саныыбын.
— “Сүрэх-тымыр ыарыыта Саха сиригэр элбэхтик тарҕаммыт” диэн этии төһө оруннааҕый?
— Статистикаҕа сигэнэн, Саха сиригэр кэнники сылларга аҕыйаата дииллэр. Статистика диэн статистика. Тус бэйэм оннук аҕыйаата дии санаабаппын, элбэҕин элбэх.
— Киһи сүрэҕэ сааһыран истэҕин аайы уларыйар дуо? 90 саастарын ааспыт эрээри, сүрэхтэринэн моһуогурбат кырдьаҕастар бааллар.
— Киһи сааһыран истэҕин аайы сүрэх уларыйар. Саҥа төрөөбүт оҕо сүрэҕэ атын көрүҥнээх. Оттон сааһырбыт сүрэх, биллэн турар, кылаапаннарыгар тааһырыы үөскүүр. Онон, уларыйыы барар. Тымырдарыгар эмиэ таас олоҕурар. Сүрэхтэрэ ыалдьыбатах кырдьаҕастар сүрэхтэрин туруга арыый үчүгэй буолуон сөп. Ол гынан баран, тымыр иһигэр киирдэххэ, кыра тааһырыылар син биир үөскүүллэр. Онон, сүрэх кырдьыытыттан киһи хайдах да куоппат дии саныыбын.
— Сүрэх ыалдьыбатын туһугар эрдэттэн ханнык эми иһиэххэ сөбүй?
— Мин бэйэм санаабар, эми элбэхтик иһэр наадата суох. Эппитим курдук, бэйэҥ туруккуттан көрөн, хамсаныынан дьарыктаныахха наада. Сүнньүнэн, киһи хаанын баттааһынын (давление) кэтэниэхтээх. Хаан баттааһыныттан инсульт, инфаркт тутулуктаах.
— Сүрэҕин тымырдарыгар стент угуллубут киһини магнитнай-резонанснай томографка (МРТ) устубаттар. Тоҕо?
— Стент эмиэ араас буолар. Урукку стеннэр тимир састааптаах буоланнар, МРТ оҥоһуллубат этэ. Билигин оннук буолбатах. Исписэлиистэр стент мааркатын көрөн, бэйэлэрэ быһааран биэрэллэр. Ханнык стент турбутун бырааһыҥ этэн биэрэр.
— Мин күн аайы 3-5 килэмиэтири сүүрэбин. Итинэн киһи кыаҕа (ресурсата) бүтүөн сөп дуу, суох дуу?
— Биллэн турар, киһи бэйэтин кыаҕа диэн баар. Өссө төгүл этэбин, киһи син биир бэйэтин кыаҕын көрүнэн, хамсаныахтаах. Олох хамсаммакка олордоххуна, тымырыҥ барыта сыанан бүөлэнэн барар. Онон, бэйэҥ кыаҕыҥ иһинэн хамсаныы хайаан да наада. Хас биирдии киһи кыаҕа тус-туспа. Ким эрэ 1-2, ким эрэ 4-5 килэмиэтири хаамтаҕына, сөп буолар. Ити барыта сүрэҕэ төһө бэлэмнээҕиттэн, төһө хамсаныылаах олохтооҕуттан тутулуктаах. Киһи барыта 5 килэмиэтири хаамыахтаах диэн буолбатах.
— Быыстала суох иһэ сылдьар эмпин тохтотон кэбиһиэхпин сөп дуо?
— Эмискэ тохтотуллубат. Эмтиир бырааскын кытары сүбэлэһиэхтээххин. Билигин эмп арааһа наһаа элбэх. Онон, эйиэхэ дьайыытыттан көрөн, быраас эмкин уларытан биэриэн сөп.
— Ардыгар 50 саастаах киһи сүрэҕэ 70 саастаах киһи сүрэҕин курдук буолар диэн истибитим.
— Буолуон сөп.
— Кардиомагнилы куруук иһиҥ дииллэр. Тохтотуохха, сынньаныахха сөп дуо?
— Кардиомагнилы үгүс киһи куртаҕа кыайан тулуйбат. Дьиҥинэн, хааны убатарга наадалаах дииллэр. Билигин кардиологтар хааны убатарга наһаа элбэх эми аныыллар. Дьон үксэ куртахтара бааһырар. Хааны убатар наадаттан аһылык кэнниттэн син биир сэрэнэн иһиллиэхтээх. Аспирин эмиэ хааны убатар. Уопсайынан, ити эмтэри сэрэнэн иһиэххэ наада.
— Мин чөл олоҕу тутуһабын, ол гынан баран, төрөппүттэрим сүрэхтэринэн ыалдьыбыт буоллахтарына, бэриллэр дуо?
— Ылларымтыа буолуу диэн баар. Ол эрэн, эн төрөппүтүҥ ыалдьыбыт буолла да, эн эмиэ ыалдьыахтааххын диэн буолбатах. Бэйэҥ дьарыктанан, сүрэх ыарыытын тумнуоххун сөп.
— Өй күүстээх, сылаалаах үлэтэ сүрэҕи ноҕуруускалыыр дуо?
— Өй үлэтэ, төттөрүтүн, сүрэххэ туһалаах дии саныыбын. Сүрэх, өй үлэтэ барыта сибээстээх.
— Уопсайынан, сыалааҕы-арыылааҕы наһаа сиэмэҥ дииллэр. Ити хайдаҕый?
— Ити мөккүөрдээх соҕус. Наар сыалааҕы аһыыры, биллэн турар, аһара сүбэлээбэппин. Ол гынан баран, киһи сөбүлүүр аһын (элбэҕи да буолбакка) аһыахтаах. Ол кэнниттэн хамсаныахтаах. Хамсаннаҕына, холестерина барыта умайан хаалар. Сорох киһи сыалааҕы сиир даҕаны, уойбат. Сорох киһи кыратык аһыыр эрээри, уойар. Мин саныахпар, хас биирдии киһи организма тус туһунан. Барыта стандарт дииллэригэр соччо сөбүлэспэппин.
— Маҕаһыыннарбыт тастан аҕалыллыбыт саарбах астарынан туолан тураллар.
— Бэйэбит төрүт аспытынан аһаабыппыт ордук. Биһиги организммыт онно сөп түбэһэр.
— Тыа сирин киһитэ, куорат олохтооҕор тэҥнээтэххэ, төһө ыалдьарый?
— Тыа сиригэр ыарыһах элбэх. Тыа дьоно үксүгэр ыарыыга баалатан баран, хойутаан кэлэр. Хирург киһи быһыытынан, ону билэбин. Охтоллоро чугаһаан баран кэлэллэр. Америкаҕа, Японияҕа, Кореяҕа, Арассыыйа да куораттарыгар эпэрээссийэлэри көрдөхпүнэ, саамай ыарахан ыарыһахтар биһиэхэ, Саха сиригэр, бааллар. Ол иһин, тыа сирин балыыһаларын сабыы туох да үчүгэйи аҕалбат.
— Тымныы, итии уунан тэҥинэн суунуу тымыры эрчийэр, туһалаах дуо?
— Итиннигинэн киһи сыыйа-баайа дьарыктаныахтаах. Буһууну-хатыыны (закалка) ааспыт буолуохтаах. Киһи тымныы ууга киирэригэр организмыгар адреналин диэн гормон киирэр. Ол тымыр, хаан эргиирин күүһүрдэр. Онон, кини сүрэҕин, тымырын эрчийэр. Сөпкө дьарыктаммыт буоллаҕына, киниэхэ туһалаах. Оттон ууну бэйэҕэ саба куттуунан дьиэ иһигэр сыыйа-баайа дьарыктаныахха наада.
— Сүрэх ыарыыта эмтэнэн, олох сүтэн хаалар дуо?
— Ыарыы көрүҥүттэн тутулуктаах. Холобур, сүрэх бобуллуута эпэрээссийэ кэнниттэн суох буолар.
— Валерий Ноев таптыыр Амматын “сүрэҕим чопчута” диэн хоһуйбута. Сүрэх чопчута диэн баар дуо?
— Сүрэх чопчута диэн баар буоллаҕа.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru