Кулун тутар 21 күнүттэн Дьокуускайга «Персонализированная и социальная профилактика. Путь к интеграции» кэмпэриэнсийэ саҕаланна.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх килиниичэскэй балыыһа тэриллибитэ 90 сылыгар ананар дьаһаллар чэрчилэринэн ыытыллыбыт кэмпэриэнсийэҕэ дойду доруобуйатын харыстабылын сүрүннүүр экспертэрэ кытыннылар. Персонализированнай мэдиссиинэ доруобуйа харыстабылыгар элбэхтик туһаныллар буолан эрэр. Тоҕо диэтэххэ, манна хас биирдии киһи организмын уратылара — генетическэй, физиологическай, биохимическай уо.д.а. учуоттаналлар. Персонализированнай мэдиссиинэҕэ ону таһынан улахан болҕомто ыарыыны сэрэтиигэ -– ыарыы сибикилэрэ биллиэн иннинэ киһи организмыгар кэһиллиилэри буларга ууруллар.
Кэмпэриэнсийэҕэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх килиниичэскэй балыыһа кылаабынай бырааһа Ольга Викторовна Татаринова, Экэниэмикэ үрдүкү оскуолатын доруобуйа харыстабылын экэниэмикэтин салайыыга кафедратын дассыана, м.н.к. Михаил Торичеллиевич Югай, ХелсНет национальнай технологическай көҕүлээһин «превентивнай мэдиссиинэ» хайысхатын хос салайааччы, м.н.к. Сергей Юрьевич Чудаков, Genotek мэдиссиинискэй-генетическай киин үөрэххэ бырайыактарын салайаачччы, б.н.к. Дмитрий Михайлович Кривошеев, предиктивнай мэдиссиинэ уонна биоинформатика киинин сэбиэдиссэйэ, ХИФУ мэдиссиинискэй институтун дассыана, м.н.к. Александра Степановна Асекритова, уопсастыбаннай доруобуйаны бөҕөргөтүүгэ уонна доруобуйа харыстабылын систиэмэтин сайыннарыыга СӨ бырайыактыыр офиһын бэрэссэдээтэлэ Наталья Владимировна Членова кытыннылар.
Кэмпэриэнсийэҕэ мэдиссиинэ уонна доруобуйа харыстабылын аныгы хайысхаларын туһаныыны кытта сибээстээх персонализированнай мэдиссиинэ билиҥҥи кэмҥэ суолтатын уонна сайдыытыгар дьүүллэстилэр. Ол эбэтэр, персонализированнай мэдиссиинэ -– билиҥҥи мэдиссиинэ сайдыытын саҥа түһүмэҕэ.
Талыллыбыт тиэмэ бастаан истэргэ уонна өйдүүргэ ыарахан курдугун иһин, кэмпэриэнсийэ кыттыылаахтарын истэ олорон, бу тыл дэгэтэ буоларын, ол эбэтэр биһиги син истэн кэлбит өйдөбүллэрбит эбитин өйдүүгүн. Ол курдук, «Доруобуйа -– мин сорҕом», чөл олоҕу тутуһуу, уһун үйэлэнии, утумунан бэриллэр ыарыылар, генетическэй тиэст оҥорон, саҥа төрүүр оҕо ыарыытын булуу, доруобуйаҕа саҥалыы сыһыан уо.д.а.боппуруостар таарылыннылар. Ону Ольга Викторовна этиитэ бигэргэттэ.
Ольга Татаринова:
«Биһиги кэмпэриэнсийэни тоҕо тэрийэбитий? Миэдиктэр олус ыарахан тыллары уонна өйдөбүллэри тутталлар. Дьиҥэр, барыта судургу. Холобур, эһиги бары генетическэй паспорт туһунан билэҕит. Ону Саха сиригэр киллэриэххэ сөп. Онуоха биһиги кэккэ эмтиир тэрилтэлэри кытары механизмнары бииргэ оҥоруохтаахпыт. Биһиги киһи тугунан ыалдьыан сөбүн, ол иһигэр Альцгеймер эбэтэр остеопороз, быһаарар кыахтаахпыт. Бу киһи ханнык ыарыынан ыалдьар кутталлааҕын билэн, этэргэ дылы, олоҕун уобараһын таларыгар көмөлөһөрүн туһугар. Оттон быраастар киниэхэ тустаах бырагырааманы оҥоруохтарын сөп (аһылыгар, эт-сиин хамсаныытыгар, үлэтигэр уо.д.а.) Хас биирдии киһиэхэ кини ханнык аныгы өҥөлөрүнэн туһаныан сөбүн иһитиннэриэххэ наада. Бу үлэ биир-икки мүнүүтэлээх буолбатах, бу үлэ биһиги оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр тиийэ суоттаныллар.
— Мин эмиэ судургуту тылларынан саҥарыам, -– диэн бэйэтин этиитин Михаил Югай саҕалаата. — Биһиги туохпут да ыалдьыбат буоллаҕына -– доруобайбыт диэн санаанан салайтара үөрэнэн хааллыбыт. Ыарыйдарбыт эрэ дьэ, балыыһаҕа барабыт. Ол гынан баран, үксүгэр хойутаабыт буолабыт, оччотугар эмтэнии уһун-киэҥ уонна сыаналаах буолар. Оттон билигин саҥа өйдөбүл үөскүүр: «Доруобуйа үп-харчы уонна билии курдук, киһи тус бэйэтин хапытаала». Ол хапытаалы харыстыахха уонна улаатыннарыахха наада. Ол гынан баран биһиги бары ону сатаабаппыт…
Сергей Чудаков:
—— Билигин саҥа кэм үүннэ. Саха сиригэр персонализированнай мэдиссиинэҕэ чугаһыыр өр сыллаах уопут мунньуллубутун уонна эмтэнээччигэ ураты сыһыан (чуолаан ыарыыны сэрэтиигэ) суолталааҕын өйдүүргүтүн учуоттаан, Саха сирин РФ сиригэр-уотугар биир инники иһээччинэн ааҕабын. Биһиги ону өйүүр соруктаахпыт, онтон ол үөрүйэҕи атын эрэгийиэннэргэ тарҕатыахпыт.
Сергей Чудаков быһаарбытынан, мэдиссиинискэй каадырдар наадалар, ол иһигэр пар-миэдиктэр эбэтэр health-коучтар диэн саҥа идэлэр баар буолуохтара. Кинилэр идэлээх быраастар салайыыларынан эмтэнээччигэ тус-туһунан бырагыраамалары оҥоруохтара. Онуоха эмтэнээччи бэйэтэ ыраахтан көрөн олорбокко эбэтэр быраастар эмтииллэрин күүтэн олорбокко, көхтөөх кыттааччы буолуохтаах.
Персонализированнай мэдиссиинэ биһиги бэйэбитин билэрбитигэр, мөлтөх уонна күүстээх өрүттэрбитин көрөрбүтүгэр көмөлөһөр кыахтаах.
Дмитрий Кривошеев:
— Кэнники уон сылга биһиги киһи туһунан элбэҕи билэр буоллубут. Урут оҥорорго олус уустук уонна сыаналаах генетическэй тиэстэр билигин хас биирдии киһиэхэ табыгастаах буоллулар. Бу кэргэнниилэр оҕолорун былаанныылларыгар, ханнык эмтэниини баралларыгар уо.д.а. улахан суолталаах. Генетика биһиги ис эйгэбитин, туохха дьоҕурдаахпын билэргэ көмөлөһөр, -– диэн генетическэй тиэс аныгы кэмҥэ элбэҕи быһаарарын туһунан кэпсээтэ.
Ольга Татаринова:
— Биһиги килииникэбитигэр молекулярнай-генетическэй чинчийиилэри оҥоробут. Нэһилиэнньэҕэ олус наадалаах «кабинет памяти» арыйдыбыт, манна эдэрдэр эмиэ сылдьаллар. Геномнай информатиканы олоххо киллэрэбит. Антикоагулянтнай кииммитигэр хаан эргииригэр дьайар препараттары төһөнү иһиллиэхтээҕин быһаараллар. Бу олус суолталаах тиэмэ. Тоҕо диэтэххэ, араас омук дьонун организма эмкэ-томко араастык дьайар, —– диэн Саха сирин ситиһиилэрин билиһиннэрдэ.
Ольга Викторовна эппитининэн, итинник кэбиниэттэр Мэҥэ Хаҥалас, Уус Маайа, Ньурба улуустарыгар, Мииринэй уонна Ньурба куораттарга аһыллыбыттара.
Кэмпэриэнсийэҕэ этиллибитинэн, персонализированнай мэдиссиинэ стратегиятын саҕалыырга уонна олоххо киллэрэргэ «саҥа стратегияҕа хас биирдии киһи бэйэтин кылаатын киллэрэрин уонна дьоһуннаах түмүгү ылбытын көрөрүн» өйдүөхтээх. Ол эбэтэр олоххо уонна доруобуйаҕа саҥалыы сыһыан -– улахан суолталаах. Бу хардыыларга ситиһиилэммит эрэгийиэн флагманынан буолуоҕа. Кинини бары батыһыахтара.
Ол туһунан Михаил Югай: «Арассыыйа бары эрэгийиэннэриттэн эһиги бу бырайыагы ордук түргэнник олоххо киллэрэр кыахтааххыт. Эһиэхэ сүрүн базаҕыт баар. Ол эбэтэр чөл олоҕу өйдүүгүт, үөрэрбит диэн, ыччат дьоҥҥут өйдүүр. Ону таһынан эһиги былааскыт бэлитиичэскэй дьулуурдаах уонна үчүгэй уларыйыылары баҕарар. Онон, Саха сирэ бу процесска бастакы буоларыгар улахан кыах баар», — диэн бэйэтин санаатын үллэһиннэ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru