Соторутааҕыта Дьокуускайга Эдуард Пекарскай төрөөбүтэ 160 сылыгар аналлаах “Пекарскай феномена” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи историческай-кыраайы үөрэтэр хайысхалаах КЭПСЭТИИ (диалог) буолла.
Бу кэпсэтии, дьиҥэр, төрүччүнү үөрэтииттэн саҕаламмыта. Бары да билэрбит курдук, билигин Саха сирин олохтоохторо, Төрүччүнү чинчийэр институт көҕүлээһининэн уонна бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн, кимтэн кииннээхтэрин, хантан хааннаахтарын, төрүттэрин-уустарын үгэннээн үөрэтэ, чинчийэ, архыыптары хасыһа, үлэлэрин түмэ сылдьаллар. Ол сылдьан, ордук таатталар, уус алданнар, Эдуард Пекарскай аан дойдуга аатырбыт үлэтин, биһиги бары туттар, туһанар, “остуол кинигэтэ” буолар “Пекарскайбыт тылдьытын” — САХА ТЫЛДЬЫТЫН оҥорууга олохтоох сахалар, дьон чулуута, оччолорго баай, үөрэхтээх Оруоһуттар, Апанааһыйаптар улахан өҥөлөөхтөрүн, Пекарскайга араас өрүттээхтик көмөлөспүттэрин, өйөөбүттэрин туһунан үгүс чахчылары булбуттар.
Кэпсэтиигэ, ССРС чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, Бочуоттаах академига, сахабыт тылын ТЫЫННААХ хаалларбыт, аан дойдуга биллэрбит лингвист, этнограф, фольклорист Эдуард Карлович Пекарскай олоҕун уонна үлэтин архыып докумуоннарыгар олоҕуран, тыл, история, философия учуонайдара Егор Оконешников, Андрей Саввинов, Василий Илларионов, Гаврил Филиппов, Николай Ефремов, Анатолий Нелунов, Анна Ларионова, Надежда Павлова, учуутал Оксана Андросова, кыраайы үөрэтээччилэр, чинчийээччилэр Николай Попов, Утум Захаров, уо.д.а. сэһэргээтилэр. Бу тэрээһин Хотугу норуоттар төрүччүлэрин научнай-чинчийэр институт уопсастыбаннай түмсүү көҕүлээһининэн (дириэктэр К.И.Аргунов), СӨ Наукаларын академиятын өйөөһүнүнэн ыытылынна.
Пекарскай аатынан бириэмийэ олохтонно
Ол туһунан СӨ Наукаларын академиятын бэрэсидьиэнэ, минералогическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр Игорь Колодезников иһитиннэрдэ.
Тааттаҕа Игидэй орто оскуолата Эдуард Пекарскай аатын сүгэр. Чуолаан, кини туруорсуутунан 1930 сыллаахха Игидэйгэ 7 кылаастаах оскуола аһыллыбыт.
Пекарскай сыылкаҕа 18 сыл олорбут кэмин саамай сүрүн дьыалатыгар — Тылдьытыгар 25 000 саха тыла киирбит, ырытыллыбыт. Бу тылдьыт, Наукалар академияларын көҥүллээһининэн, аан бастаан бу Игидэй оскуолатыгар туттуллубут.
Аан дойду түүр омуга барыта билиммит тылдьытын оҥорбут Эдуард Пекарскай аатын сүгэр оскуола, уонна арааһа, атын ханнык да сиргэ суох, собус-соҕотох. Онон, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академията Пекарскай аатынан Игидэй орто оскуолатын биир чулуу үөрэнээччитигэр анаан бириэмийэ олохтообутун үөрэ иһиттибит.
— Быйыл Эдуард Пекарскай үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр кэмнэригэр туттарыахпыт, — диэтэ учуонай.
Оруоһуттар сыдьааннара
Оттон баай Оруоһуттар сыдьааннара — 88 саастаах Жараф Агапитович Оросин, ыччаттары үөрэттэрээри эдэр сыылынай Пекарскайы аҕалан олохтообут Боотуруускай кулубата Уйбаан Оруоһун киниэхэ киминэн-тугунан биир хаан-уруу аймах буоларын быһаарда, бэйэтин олоҕун, оҕолорун, сиэннэрин туһунан кэпсээтэ. Билигин да «тэп» курдук, диэччилэр сахалар кини курдук бэрт сэргэхтик туттан сылдьар ытык кырдьаҕастары. Кини Нил Оросин сиэнэ эбит. 14 саастааҕар, сэрии сылларыгар хорсун үлэтин иһин “Сталин төбөлөөх” мэтээллээх. Холкуоска-сопхуоска 61 сыл устата үлэлээбит, механизатор идэлээх. Кэлин бааһынай хаһаайыстыба тэриммит, билигин онон уола дьарыктанар эбит.
Жараф Агапитович, “биһиги, бу аҕыйах ахсааннаах саха норуота, хайаан наар бары дьадаҥы, тиийиммэт-түгэммэт буолуохтаахпытый, баай, кыанар дьоннордоох буоламмыт баччаҕа кэллэхпит!”, — диэн ис хоһоонноохтук эппитин дьон сэҥээрэ иһиттэ. Кини 9 оҕолоох, 25 сиэннээх, уончаҕа чугаһыыр хос сиэннэрдээх. 8 оҕото үрдүк үөрэхтээх. Улахан сиэнэ Надежда Анатольевна Оросина учуонай. Бу кэпсэтиигэ кыттан, “К.Г.Оросин – Э.К.Пекарскай кэрэспэдьиэнин быһыытынан” диэн сонун иһитиннэриини оҥордо.
Тылдьыты оҥорууга өй-санаа укпуттара
Тааттаттан, Игидэй нэһилиэгиттэн кыраайы үөрэтээччи Анна Петровна Григорьева эмиэ бэрт сэргэх сэһэннээх буолла.
Анна Григорьева кэпсээнин ис хоһооно маннык:
—1881 сыллаахха, оччолорго Боотуруускай улуус кулубата Уйбаан Оруоһун куоракка киирэ сылдьан, соҕурууттан политсыылынайдары аҕалбыт баарса кэлбитигэр түбэһэ түспүт. Кини анал хамыыһыйаттан көрдөһөн, анатан, тоҕо эрэ Пекарскайы талан ылан, дьонун-сэргэтин үөрэттэрэр сыаллаах, Тааттаҕа илдьэ кэлэн, Игидэй нэһилиэгэр Дьиэрэҥнээх диэн алааска, сыыйа балаҕан туттаран, олохтуур. Туох баар усулуобуйатын барытын тэрийэр – эстэрээппэтиттэн эппэкиинигэр тиийэ биэрэр, сүөһү аныыр, ону көрөөччүлүүр, оттуур ходуһалыыр. Оттон Пекарскайтан ирдэнэрэ биир – дьону үөрэхтээһин, сырдыгы тарҕатыы. Бэйэтэ 23 саастаах эдэр киһи, кытаанах соҕус майгылааҕа дииллэрэ, ол эрээри боростуой дьоҥҥо сыһыана үчүгэй эбит. Дьадаҥылар көрдөһүүлэринэн, араас суут-сокуон докумуоннарын оҥорон биэрэн, ходуһата суох 40-ча киһини оттуур сирдээбит. Сыыйа кыаҕырар. Кэргэннэнэр, уоллаах-кыыс оҕолонор. Коля диэн уолун кэлин соҕуруу илдьэ барар. Онон, биһиги нэһилиэкпитигэр олоҕун түөрт гыммыт биирин дьоллоохтук олорон, Аар саарга аатырбыт тылдьытын суруйбутунан, биһиги игидэйдэр, таатталар киэн туттабыт. Уонна, ытыс үрдүгэр түһэрэн аҕалан, көрөн-истэн, харааннаан, бу үлэни оҥороругар бастакы олугу уурсубут аҕа ууһа Оруоһуттары Пекарскайы кытта тэҥҥэ ааттыыбыт.
Пекарскай бастаан олохтоохтору кытта кыайан кэпсэппэт кыһалҕатыттан, саха тылын кумааҕыга сурунан, үөрэтэн барбыт. Кэлин политсыылынай Всеволод Ионов сүбэтинэн саха уус уран айымньыларын — олоҥхону, тойугу, кэпсээннэри үөрэтиинэн дьарыгырбыт. Онно киниэхэ олоҥхоһут Константин Оруоһун, кулуба Уйбаан Оруоһун уолаттара улаханнык көмөлөспүттэр. Тылдьыты оҥорууга Ытык Күөллээҕи Преображенскай таҥара дьиэтин аҕабыыта, протоиерей Дмитриан Попов, политсыылынай Всеволод Ионов, ыаллыы Дьүлэй нэһилиэгэр олорор сыылынай Петр Алексеев, олоҥхоһут Мария Андросова-Ионова уонна Оруоһуттар аҕа уустара, о.д.а. өй-санаа укпуттар, күүс-көмө буолбуттар.
«Былыр өспөх хас да баара»
Иван Ушницкай, суруналыыс, суруйааччы:
— Дүпсүнтэн силистэнэн албан аатырар, тылдьыкка үлэлэспит Афанасьевтар тустарынан миэхэ оҕо эрдэхпиттэн кырдьаҕастартан, кэлин архыыптартан, аймахтарыттан хомуйбут элбэх матырыйааллаахпын. Улахан үлэлэри былаанныыбын. …Өспөх диэн буолла да, билигин үгүстэр Дыгдалы эрэ саныы түһэллэр. Дьиҥинэн, былыр Өспөх диэн хас да баара. Ону В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, Афанасьевтар репрессияламмыттарыгар ол ааты бутуйан, соҕотох Дыгдалга хаалларбыттара. Олох соторутааҕыта эрэ Уһун Күөл олохтоохторо нэһилиэктэрин аатын Бастакы Өспөх диэн уларыттарбыттара. Дьиҥинэн, Бастакы Өспөх киинэ Эрбэһин —билиҥҥи Дүпсүн бөһүөлэгэ уонна ол тулата үксэ онно киирэрэ. Оттон Дыгдал диэн өттө Иккис Өспөх этэ. Петр Алексеевич Афанасьев-Бөтүрүүсэ онно кырдьар сааһыгар тиийэн олорбута. Кини 25 сааһыттан үс сыл Дүпсүн улууһун кулубатынан быыбарданан, дойдутугар эрэ буолбакка, Арассыыйатааҕы быыстапкаҕа кытта сөхтөрөр үлэлэри оҥорбута. Онон кини күтүөтэ В.В.Никифоров-Күлүмнүүр эмиэ 25 сааһыттан Дүпсүҥҥэ итинник дуоһунаска үлэлээн көрдөрбүт холобуруттан итэҕэһэ суох ити солону толорбута. Ону үгүс дьон билэр. Маннык дьон историяҕа “тиллиилэрэ” бутуура суох буолуохтаах.
Төрүччү киинэ тэриллиэҕэ
Хотугу норуоттар төрүччүлэрин научнай-чинчийэр институтун салайааччыта Константин Аргунов уонна СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрэ Саргылаана Максимова биһиги төрүттэрбит духуобунай нэһилиэстибэлэрин сөргүтүү боппуруостарыгар, төрүччүнү билиини, чинчийиилэри тарҕатыыга уонна сайыннарыыга бииргэ үлэлэһэр Сөбүлэһиигэ илии баттаатылар. Ол курдук, холобур, бибилэтиэкэ баазатыгар Өрөспүүбүлүкэтээҕи төрүччү киинэ тэриллиэҕэ. Бу киин нэһилиэктэр, бөһүөлэктэр төрүччүлэрин электроннай архыыбын биир кэлим ситимин үөскэтиигэ чинчийээччилэр күүстэрин-санааларын холбуур, онно туһулуур аналлаах. Манна нэһилиэктэр уонна дьиэ кэргэттэр, аҕа уустар төрүччүлэрин архыыбын тэрийии ньыматыгар бибилэтиэкэ исписэлиистэрин үөрэтии эмиэ киирэр.
Константин Аргунов, Хотугу норуоттар төрүччүлэрин научнай-чинчийэр институтун салайааччыта:
— Тэрээһин сүрүн түмүгүнэн, кэпсэтии кыттыылаахтара Эдуард Карлович Пекарскай «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар көхтөөх кыттыыны ылсыбыт Сахабыт сирин чулуу бэрэстэбиитэллэрин ааттарын-суолларын, кинилэр бу аан дойдуга тэҥнээҕэ суох тылдьыты оҥорууга кылааттарын сөргүтэн, Эдуард Карлович соратниктарын статуһун ылалларын ситиһэргэ, диэтилэр. Бу тылдьыты оҥорууга сүрүн көҕүлээччилэр, саха омугун оччолортон үөрэхтээх ыччаттара, норуоттарын инники сайдыытын туһугар олохторун да толук ууралларын кэрэйбэккэ үлэлэспит үтүөлэрин-өҥөлөрүн норуокка таһаарарга, диэн быһаарыстыбыт.
Кыраайы үөрэтээччилэр учуонайдар, тылдьыкка үлэлэспит Оруоһуттар уонна Афанасьевтар икки ардыларынааҕы сибээстэрин үөрэтии, “Саха сирин аҕа уустарын 17-19-с үйэлэринээҕи сибээстэрэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыакка бастакы акылаатынан буоларын бигэргэттилэр.
Татьяна Маркова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru