Атырдьах ыйын 14 күнэ — Тутааччы күнэ. Тутааччылары “Саха сирэ” хаһыат кэлэктиибэ ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлиир. Онон сибээстээн бу идэлээх күнү көрсө СӨ тутууга миниистирэ Павел Кылатчановтыын өрөспүүбүлүкэбитигэр тутуу үлэтэ хайдах-туох салаллан иһэрин туһунан кэпсэттибит.
— Үтүө күнүнэн, Павел Павлович! Бастатан туран, тутааччы күнэ бу тиийэн кэлбитинэн эҕэрдэлиибит! Кэпсэтиини дьиэни-уоту тутуу былааныттан саҕалыахха. Быйылгы былаан төһөнүй уонна олоххо киириитэ хайдаҕый?
— Эҕэрдэҕэр улахан махтал! Быйыл былаан быһыытынан Саха сирин үрдүнэн барыта 551 тыһыынча кв. м. дьиэни тутан үлэҕэ киллэриэхтээхпит. От ыйын 1 күнүнээҕи туругунан ылыныллыбыт былаантан 199,8 тыһыынча кв. м‑тин кээрэттибит. Санатар буоллахха, быйылгы былаан 57,8 тыһыынча кв.м‑нэн улахан, бырыһыаҥҥа таһаардахха, 40,7‑ҕэ тэҥнэһэр. Былааны ситиһэр инниттэн кэтэх дьиэлэри тутууга МХМ-панелынан түргэнник тутуу ньыматын туһана сылдьабыт. Социальнай хабааннаах инфраструктураны уонна улахан кыбаарталлары тутууга диэн бүддьүөттэн кирэдьиит туһаммыппыт улахан төһүү күүһүнэн буолла. Ону тэҥэ, территориялары биир кэлимник көрөн сайыннарыы чэрчитинэн, «Өрөспүүбүлүкэтээҕи ипэтиэкэ ааҕыныстыбата» АУо Дьокуускай куоракка «31‑с», «93‑с», «94‑с», «86‑с», «2 А‑с», «2 Б‑с», «2 Г‑с», «4 А‑с», «4 Б‑с», «4 В‑с» уонна «17‑с» кыбаарталлар тутуллан үлэҕэ киириэхтэрэ. Манны кытта тэҥҥэ кэриэтэ Дьокуускай уокуругун дьаһалтата «76‑с», «85‑с», «111‑с», «112‑с», «167‑с», «171‑с» кыбаарталлары үлэҕэ киллэриэҕэ.
— Соторутааҕыта Саха сиригэр РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — Уһук Илиҥҥэ РФ бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев кэлэ сылдьан, Дьокуускай куоракка “Звезднай” кыбаартал тутуутун билсибитэ. Ол кэнниттэн кини Дьокуускайга уонна өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар олорор дьиэ квадратнай миэтэрэтин сыанатын кыччатар наадатыгар болҕомтону уурарга эппитэ. Вице-премьер чуолаан Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтигэр «Уһук Илиҥҥи кыбаартал” механизмы туһанан “Звезднайга” квадратнай миэстэ сууматын түһэрэр кыаҕы көрөргө сорудахтаабыта. “Биир квадратнай миэтэрэҕэ 130 тыһыынча солк. — үрдүк сыана. Саха сирин уонна Уһук Илин атын эрэгийиэннэрин сөптөөх сыаналаах олорор дьиэнэн хааччыйыахха наада”, — диэтэ Юрий Трутнев эппитэ. Дьэ бу сорудах олоххо киирэн эрэр дуо?
— Бастаан утаа таарыйбычча, тустаах бырайыак туһунан кылгастык кэпсиим. “Звезднай” тутуу бырайыага өрөспүүбүлүкэҕэ биир саамай улахан тутуу былаһааккалааҕынан ааҕыллар. 68,5 гаалаах сиргэ элбэх кыбартыыралаах 30 дьиэни уонна аҕыйах мэндиэмэннээх 36 дьиэни тутуу былааннанар. Дьиэлэр 2–8 мэндиэмэннээхтэр, 264 уопсай иэннээх
дьиэлэргэ 11 тыһыынча курдук киһи олоруоҕа. Тутуу былырыын саҕаламмыта. Билигин тутуу тэтимин ылан күүскэ бара турар. Сэттэ дьиэ көҥдөйө бүтэн турар.
Билигин “Звезднайга” 370 кэриҥэ киһи үлэлээн түбүгүрэр. Быйылгы сыл түмүктэниэр диэри элбэх кыбартыыралаах сэттэ дьиэ (барыта 28,6 тыһыынча кв.миэтэрэ) үлэҕэ киириэҕэ. Онон аны кыһын Саҥа дьыл диэки 2 тыһыынчаттан тахса киһи саҥа кыбартыыраларын ылан, малааһын сандалытын тэрийиэхтэрэ. Маны сэргэ, саахалланар туруктаах дьиэлэртэн 1,9 тыһыынча киһи көһөрүллүөҕэ. Саҥа микрооройуоҥҥа дьиэ ыларга нэһилиэнньэ “Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэ”, “Чэпчэтиилээх ипэтиэкэ”, “Дьиэ кэргэн ипэтиэкэтэ” диэн чэпчэтиилээх кирэдьииттэринэн туһаннылар. Билигин дьиэлэри биэс бэдэрээттэһэр тэрилтэ тутар. Дьиэлэр 60 бырыһыаннара бэлэм буолла. Саҥа микро-
оройуон социальнай инфраструктуранан, ол иһигэр уһуйаан дьиэтинэн уонна оскуоланан толору хааччыллыаҕа. 2027 сылга диэри 30 элбэх кыбартыыралаах уонна 36 аҕыйах мэндиэмэннээх дьиэ тутуллан үлэҕэ киириэхтэрэ. Ону таһынан оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах 690 оҕо 2 тэрилтэтэ уонна 1980 үөрэнээччилээх икки оскуола баар буолуохтара. Симиэнэҕэ 600 киһи сылдьар поликлиника тутуллуоҕа.
Элбэх хайысхалаах успуорт саалалаах сабыылаах катокка успуордунан дьарыктаныахтара. Ону таһынан маҕаһыыннар, супермаркеттар баар буолаллара былааннанар.
Кыбартыыра биир квадратнай миэтэрэтин сыанатын туһунан этэр буоллахха, маннык. Судаарыстыбаннай өйөбүллэр тутааччылар ороскуоттарын аччатар аналлаахтар. Бүгүҥҥү туругунан тутааччылар чуолаан ороскуоту сири атыылаһыыга, инженернэй инфраструктураны тардыыга (уот, гаас, уу уонна канализация ситимнэрэ) уонна дьиэни тутууга көрсөллөр. Кыбартаалынай тутууну ыытыыга судаарыстыба ити үөһэ этиллибит ороскуоттары сороҕун уйунар. Онон кыбаарталынан тутууга элбэх дьиэ тутулларын түмүгэр, дьиэни тутуу себестоимоһа, биллэн турар, кыччыахтаах. Мантан сылтаан дьиэ атыытын сыаната түһүөхтээх.
— Инньэ гынан дьиэ сыаната төһө бырыһыан түһэр туруктааҕый, бүгүҥҥү күҥҥэ чуолкай сыыппарата биллэр дуо?
— Билигин этэргэ чуолкай прогноз суох. “Звезднай” кыбаарталга элбэх дьиэ тутулла турарынан сибээстээн, сыана төһө түһэрэ сыл бүтүүтүн диэки чуолкай биллиэҕэ.
— Бүгүҥҥү туругунан өлүүлэһэн тутуунан хас дьиэ “тоҥон” турарый уонна хаһаайыттар хаһан дьиэлэрин күлүүстэрин ылыах курдуктарый?
— Билиҥҥи туругунан биир кэлим реестргэ элбэх кыбартыыралаах 5 дьиэни кытта биир гараж бааллар. Элбэх кыбартыыралаах 4 дьиэттэн үһэ Дьокуускайга уонна биир Чурапчыга тураллар, балары билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи өлүүлэһэн тутааччылары көмүскүүр пуонда тута сылдьар. Тустаах тутуулар судаарыстыбаннай экспертизаны ааспыттара. Билигин Чурапчы сэлиэнньэтигэр уонна Дьокуускай куорат «Ильинка» микрооройуонугар үс дьиэни тутуохтаах бэдэрээтчиттэр биллэннэр тустаах үлэ саҕаланан эрэр. Оттон Дьокуускай куоракка Автодорожнай уулуссаҕа “тоҥон” турар элбэх кыбартыыралаах дьиэни тутуу боппуруоһа тустаах федеральнай пуонда мунньаҕар көрүллэн, чуолаан үбүлээһинин кээмэйин элбэтии быһаарыллыаҕа. Чурапчы сэлиэнньэтин уонна Дьокуускайга «Ильинка» микрооройуонугар баар икки дьиэ быйыл сыл бүтүөр диэри тутуллан үлэҕэ киириэхтэрэ. Оттон хаалбыт эбийиэктэр 2023 сыл 4‑с кыбаарталыгар тутуллан түмүктэниэхтэрэ. Бу барыта түмүктэннэҕинэ, барыта 266 киһи күүтүүлээх кыбартарыыларын күлүүстэрин илиилэригэр тутуохтара.
Оттон Кальвица уулуссаҕа тутуллуохтаах дьиэҕэ өлүүлэспит 164 киһи харчынан кэмпинсээссийэни ылбыттара. Онон өлүүлэһэн тутууга кыһалҕалаахтар боппуруостара бэрт сотору быһаарыллыаҕа диэн эрэнэбит.
— Быйыл Саха сирин үрдүнэн төһө үөрэх тэрилтэлэрэ тутуллан үлэҕэ киирээри туралларый?
— Быйыл үөрэх тэрилтэлэрин тутууга улахан үлэ үмүрүтүллээри турар. Барыта 32 тустаах эбийиэк үлэҕэ киирэр, бу иһигэр — 18 оскуола уонна 17 оҕо саада бааллар. Холобур, Дьокуускайга биэс, Уус Алдаҥҥа үс, Сунтаарга, Орто Халымаҕа, Бүлүүгэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа иккилии, Чурапчыга, Ленскэйгэ, Горнайга, Мэҥэ Хаҥаласка, Кэбээйигэ, Аммаҕа, Өймөкөөҥҥө, Намҥа уонна Эдьигээҥҥэ биирдии үөрэх тэрилтэлэрэ үлэҕэ киириэхтэрэ.
Маны тэҥэ, доруобуйа харыстабылын 6 эбийиэгин тутуу түмүктэниэҕэ. Ол курдук, итилэртэн улахан тутууларынан өрөспүүбүлүкэтээҕи кардиологическай диспансер (соторутааҕыта үлэҕэ киирбитэ) уонна Бүлүүгэ 73 куойкалаах балыыһа комплекса (уопсай биир блоктаах уонна 26 куойкалаах хирургическай отделениелаах) буолаллар.
— Павел Павлович, түмүккэ идэлээх бырааһынньыккытынан өрөспүүбүлүкэ тутааччыларыгар эҕэрдэҕин тиэрт эрэ.
— Бастатан туран, Саха сирин бары тутааччыларын идэлээх бырааһынньыкпытынан ис сүрэхпиттэн министиэристибэ бары үлэһиттэрин ааттарыттан итиитик-истиҥник эҕэрдэлии-
бин. Тутуу, тутааччы диэн тыл сайдыыны уонна дьон олоҕо-дьаһаҕа тупсуутун кытта ыкса ситимнээх, эһиги дьон олорор усулуобуйатын тэрийиигэ, тупсарыыга улахан оруолу ылаҕыт. Эһиги таһаарыылаах үлэҕит сүрүн түмүгүнэн саҥа уонна тупсаҕай дьиэлэр дьэндэһиилэрэ буолар. Эһиги таһаарыылаах уонна үлэҕэ кыһамньылаах, эппиэтинэстээх сыһыаҥҥытынан быйыл былаан олоххо киириэ диэн эрэнэбин. Тус олоххутугар, дьиэ кэргэҥҥитигэр бары үчүгэйи, туруктаах буолууну уонна, саамай сүрүнэ, кытаанах доруобуйаны баҕарабын!
Александр Тарасов.
СИА хаартыскалара.