Отунан эмтэниэҥ, чэгиэн буолуоҥ

Бөлөххө киир:

“Алтаттан киэһээ ыга аһыыртан туттунар ордук. Тоҕо диэтэххэ, хамсаныы төрүт суох буолла. Оннооҕор биир ыстакаан үүттээх чээйи истэххинэ, 3 биэ­рэстэни хаамыахтааххын. Дьиҥэр, хаалыктаах хаамыы, сарсыардааҥҥы эрчиллии, үлэҕэ, үөрэххэ сатыы хааман барыы-кэлии туһалаахтар эбээт”, — диир ботаник, отоһут Любовь Васильевна Слепцова.


Кини эһээтэ Григорий Тарасович Малышев Таатта улууһугар Баайаҕаҕа аҕабыыттаабыт. Эбээтэ Дарья Иустиновна Волго-Вятскай кыыһа, суон сураҕырбыт отоһуттар удьуордара. Ийэтэ Мария Григорьевна ону утумнаабыт. Орто дойдуттан букатыннаахтык барарыгар, кыыһыгар — Любатыгар  утумнууругар сахалыы тыл этэн хаалларбыт.

Бүгүн мин Любовь Васильевнаны кытары кэпсэтиибиттэн билиһиннэрэбин.

 Күүстээх оттор биһиэхэ үүнэллэр

— 1969-1970 сылларга Москваҕа аспирантураҕа практикабын барбытым. Эмтээх оттору чинчийэр Бүтүн Арассыыйатааҕы институкка биир куул эмтээх от арааһын хомуйан илдьибитим. Олору көөнньөрөн куруолуктарга, кутуйахтарга, крысаларга, баҕаларга иһэрдэн чинчийбиттэрэ уонна хас биирдии от олус күүстээҕиттэн сөхпүттэрэ.

 Үргээһин уонна куурдуу

— Хас биирдии үүнээйи тус-туһунан үргэнэр кэмнээх-кэрдиилээх. Саамай сүрүнэ, күн тахсыыта кураан күҥҥэ хомуйуллуохтаах. Ардах кэмигэр адьас улахан кыһалҕалаахтарга эрэ ылаҕын, ону да силистэри.  Биллэн турар, үргүүргэ көрдөһөбүт, малыыппа ааҕабыт.

Бу сүрдээх сыралаах үлэ. 1993 сылтан сайын ахсын экэспэдииссийэ тэринэбит. Онно баҕалаахтар кэлэллэр. Итиэннэ дьиэ кэргэним көмөлөһөр. Кэргэним Николай Николаевич ханна ханнык от үчүгэйдик үүнэрин, үүнээ­йилэри эндэппэккэ билэр. Уолум Петр Николаевич эмиэ биир уҥа илиим. Мин хомуйсабын, көрөн-истэн куурдабын. “Абырал” профилакторийтан, соҕуруу куораттартан, тас дойдуттан үлэһэллэр.

Билигин биэс тымырдаах оту, дөлүһүөнү, моонньоҕон, хаптаҕас, хатыҥ сэбирдэхтэрин, о.д.а. хому­йабыт.

Олохтоохтук эмтииллэр

 — Эмтээх от көөнньөһүгэ бытаан­нык, ол оннугар олохтоохтук дьайар. Эрдэттэн эмтэннэххэ, ыарыыны оннуттан түөрэ оһорон кэбиһиэн сөп. Биир эмтээх от көөнньөһүгэ искэр киирэн хас да ыарыыны эмтиир. Холобур, куртахха анаан испитиҥ оһоҕоһу, быары, үөһү, туох мөлтөҕүн бэйэтэ булан тиийэр.

Ону баара биһиэхэ 50 киһиттэн баара-суоҕа 1-2 эрэ киһи ылсан эмтэнэр. Дьиҥэр, биир ый эмтэнии боруобалааһын эрэ. Кырата 3 ый эмтэниэххэ наада.

От күүһүгэр итэҕэйиҥ

— Сыл аайы ханнык эрэ от күүскэ үүнэр дьыллаах. Ол аата, бу от ити сылга эмтиир ыарыыта элбиирэ сабаҕаланар. Ону от эрдэттэн үүнэн биллэрэр, бэлэм буолар. Холобур, уонча сыл устатыгар дьон быары, иһи-үөһү, куртаҕы-оһоҕоһу эмтиир окко күүскэ наадыйбыт буоллаҕына, балтараа сылтан бэттэх тымны­йан, бронхиттаан кэлээччи элбээтэ. Бу киһи ыарыыны утарсар күүһэ мөлтөөһүнүн көрдөрөр.

Оту бэлэмнииргэ ахсаана эмиэ оруоллаах. Ол курдук, биир суолтан саҕалаан, үс, биэс, сэттэ суол­га, онтон да үөһээ, чорбохтоон бэлэмнэниллиэхтээх. Мин үксүн сэттэ суол оттон үөһээ бэлэмниибин. Ити кистэлэҥ. Оттон улаханнык билбэт дьон оттору булкуйбакка, чуо биир суолу иһэллэрэ ордук.

Үргэммит эмтээх оттор 2-3-түү сыл битэмииннэрин күүһүн адьас сүтэрбэттэр. Хаһааныллыбыт хатырык, сиэмэ, силис 5-тии сылга тиийэ илдьэ сылдьаллар. Ол кэнниттэн уохтара арыый намырыыр эрээри, туһаныахха сөп.

* * *

Любовь Васильевна СГУ биолого-географическай факультетын бүтэрээт, 23-тэн преподавателлээбит. Кэлин уу ресурсаларын федеральнай агентствотын Өлүөнэтээҕи бассейнын ууга управлениетыгар үлэлээбит. Салгыы отуттан тахса сыл “Эрчим”, “Отоһут”, “Центр традиционной медицины” исписэ­лиис быһыытынан үлэлээбит. Любовь Васильевна билигин эмтээх оттору хомуйуунан дьарыктанар, ийэтэ эппит кистэлэҥнээх тылларын онно туһанар.

Үөрэ отун ааһа көтүмэҥ

— Эрбэһин биһиэхэ 33 көрүҥэ үүнэр. Итинтэн 3-4 арааһа эмкэ туттуллар. Холобур, былыр саха киһитэ үөрэ отун (кыа угун) ас оҥос­тон үссэнэн, сэниэлэнэн, иһэ-үөһэ ыалдьыбакка этэҥҥэ сылдьыбыт. Үөрэ ото ньиэрбэни уоскутар, нус-хас утуйар буолаҕын, ис-үөс, сүрэх ыарыытын эмтиир, сэниэ киллэрэр, о.д.а. туһата элбэх. Бэс ыйыгар луугу (чучунааҕы) хомуйар кэмҥэ үргүүгүн.

Сүбэ. Төбө күүскэ ыарыйдаҕына, биричиинэтин быһаарбакка эрэйдэнээччилэр. Онно үөрэ отун оргутан баран сойутан, сороҕун тоҥорон хаһааныахха сөп. Уутугар куйахаларын сиигитэллэр эбэтэр таҥаһы илитэн баран бааналлар.

Хайдах бэлэмниибит: лиитэрэ аҥаара сылаас ууга ыстакаан аҥаа­ра бытарытыллыбыт оту кутаҕын. Көөнньөрөҕүн.

Кучулуун куодуруһуҥ

—Сайыны быһа күөх сэбирдэҕин, сибэккитин, күһүн хагдарыйбыт сэбирдэҕин хомуйуллар. Мин битэмииннээх чэйгэ, ис ыарыйдаҕына туттабын. Простатиты эмиэ эмтииллэр.

Сүбэ: наһаа улугурдахха, сэниэтэ суох, утуйбат буоллахха утах оҥос­тон иһиэххэ сөп. Манныгы испит дьон сылаалара ааһар, үчүгэйдик утуйар буолаллар, ис-үөс, куртах-оһоҕос үлэтэ тупсар.

Хайдах бэлэмниибит: 1 ыстакаан оргуйбут ууга 1 ост. ньуоска бытарытыллыбыт оту кутаҕын. 2-3 чаас көөнньөрөҕүн. Утах курдук иһэ сылдьаҕын.

Битэмииннээх чэй абырыа

—Битэмииннээх чэйи дьыл хайа баҕарар кэмигэр иһэ сылдьар ордук. Итиннэ эмтээх үүнээйи араа­һа барсар. Тиит мутукчатын, бэс иннэтин, хатыҥ сэбирдэҕин, долохоно отонун, дөлүһүөн сэбирдэҕин, отонун, о.д.а. туһаныахха сөп.

Сүбэ: уоскуйарга, утаҕы ханнарарга, сэниэлэнэргэ, иммунитеты бөҕөргөтөргө маннык чэйдэр олус туһалаахтар.

Хайдах бэлэмниибит: чыычаах отуттан, хатыҥ, моонньоҕон сэбирдэҕиттэн, долохоно, дөлүһүөн отонуттан булкуйан баран биир ост. ньуосканы ыстакаан оргуйбутунан ууга бардараҕын.

Чаага барахсан

Чааганы (хатыҥҥа баар буолар) сиппит-хоппут хатыҥтан ылар ордук. Эрдэттэн чэбдигирдинэр курдук иһиэх­хэ сөп. Искэн ыарыытын утарар күүстээҕинэн биллэр.

Сүбэ: сэниэ киллэринэргэ, ис-үөс ыарыытын аһарарга, уопсай туругу чэбдигирдинэргэ чэй курдук көөнньөрөн баран иһэ сылдьыллар.

Хайдах бэлэмниибит: чаанньыкка куһуогу уган бардараллар. Эбэтэр лиитэрэ аҥаардаах бааҥкаҕа кыра аҥаарынан бытарытыллыбыт чаагаҕа оргуйбут ууну куталлар. Хаппахтаан баран 10 күн сылаас сиргэ туруораллар. Утах курдук иһэллэр. Уута кыччаатаҕына эбэн иһэллэр.

Тимэх от туһата

—Дьиҥэр, артрозтаахтар быардарыгар болҕомтолорун уураллара наада. Холобур, чыычаах ото, хатыҥ сэбирдэҕэ, тимэх от, дөлүһүөн, боруу, араҕас сибэккилээх оттор туһалара улахан. Тимэх оту от ыйыгар эбэтэр атырдьах ыйыгар көрүҥүттэн, сибэккититтэн, умнаһыттан көрөн үргүүгүн.

Сүбэ: Тимэх от көөнньөһүгэ үөс ыарый­даҕына, түргэнник сылайар буол­лахха, быар, оһоҕос ыарыытыгар көмөлөһөр. Хаан баттааһынын үрдэтэр. Саастарын сиппит улахан дьон иһэллэр.

Хайдах бэлэмниибит: чаайынай ньуоска тимэх оту лиитэрэ аҥаара оргуйбутунан ууга кутаҕын уонна тэптэрэн ылаҕын. 3-4 чаас туруоран баран сиидэлиигин. Аһыах 30 мүнүүтэ иннинэ ост. ньуосканан иһиллэр. Сыыйа иккилии ньуоскаҕа тиэрдиэххэ сөп.

Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
1
+1
0
+1
1
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0