Улуустар бэйэлэрин истэригэр оту атыылааһын-атыылаһыы куруук баар көстүү. Ол көмөтүнэн баччааҥҥа диэри үгүс хаһаайыстыба күөххэ этэҥҥэ үктэнэн кэллэҕэ.
Мэҥэ Хаҥалас кытыы Чыамайыкы нэһилиэгэр сүөһүлэригэр сыл тахсар отторо тиийэр. Ону ааһан 250 туонна отунан улуус нэһилиэктэрин хааччыйбыттарын туһунан баһылыктара кэпсээбитэ. Кэбээйигэ ойуур баһаардарыттан сылтаан эмиэ отторо тиийбэт нэһилиэктэригэр оту таһынан олороллор. Ол да буоллар, кыһалҕалаахпыт диэбэккэ, атын улуустары отунан хааччыйаллар. Онон атын хаһаайыстыбалар күөххэ этэҥҥэ үктэнэллэригэр баһаам көмөнү оҥорбуттарын, үрэх сирдэри кичэйэн оттооһун түмүгүн ааҕааччыларбытыгар холобурдуубун. Маннык түгэни элбэҕи ахтыахха сөп.
Оттон сорох улуустар хаһаайыстыбаларыгар от тиийбэт кыһалҕата үөскээбит. Онон СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) “Сүөһү уонна сылгы кыстыгын хаамыытын, айылҕа иэдээниттэн уонна баһаартан эмсэҕэлээбит тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччуларыгар көмөнү оҥорууга миэрэлэри олоххо киллэрии туһунан” бырабыыталыстыба чааһын ыытта. Кэпсэтиини Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин иилээтэ. Онно Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев иһитиннэриитин кэннэ дьүүллэһиигэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров сүөһү, сылгы быйылгы кыстыгар от тиийбэтинэн сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ иһигэр төһө от баарыгар эрэбиисийэ ыытан, баар саппааһы чуолкайдыырга сорудахтаата. Уонна сааскы ыһыы уонна сайыҥҥы оттооһун үлэтигэр эрдэттэн бэлэмнэнэллэрин курдук, Саха сиригэр үүккэ тыа хаһаайыстыбатын субсидиятын 50% оройуоннарга кулун тутар уонна муус устар ыйдарга тиэрдэргэ диэн быһаарбыттарын эттэ.
Бу кэпсэтии сүөһү, сылгы кыстыга хайдах баран иһэриттэн саҕаланна. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев отчуотуттан иһиттэххэ, бары хаһаайыстыбаларга 185 505 төбө ынах сүөһү, ол иһигэр 77567 ынах кыстаан турар. Уопсайа, 10836 ынах төрөөбүт. Хаһаайыстыба бары көрүҥнэригэр 182153 сылгы баар. Итинтэн 59495 сылгы эбии аһылыкка киирбит. Холобура, саамай элбэх сылгы эбии аһылыкка киириитэ Горнай улууһугар (3720), Өлүөхүмэҕэ (4494) бэлиэтэммит.
Николай Степанович салгыы оту тиэйии туругун улуустарынан ырытта (табылыыссаҕа 03.03.22 туругунан).
Дьэ, ханнык улууска кыстык балаһыанньата уустугуй? Уус Алдан улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Петр Попов 20 эрэ массыына от тиэйэрин, тиэйээччилэргэ 108 мөл. солк. кэриҥэ иэстээхтэрин эттэ. Кыһыҥҥы суолу баттаһа оту таһарга “Саханефтегазсбыт” тэрилтэни кытта 24 мөл. солк. суумалаах дизельнэй уматыгы уһатан төлүүргэ дуогабар түһэрсибиттэр. Бу улууска Забайкальеттан 4680 т оту аҕалбыттар. Атын таһаҕас тиэйэр массыыналар бары Чукотка диэки бараннар, массыынаны кыайан булбакка эрэйдэммиттэр. Онон уус алданнар ыксаан өрөспүүбүлүкэ иһиттэн 150 т оту ылбыттар.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков үгүс хаһаайыстыбалар сыарҕа үрдүттэн олороллорунан, тарыыбы көтөҕөн, исхиэмэни уларытан ыытыахха диэн этии киллэрдэ. Биллэр бэлиитик тас дойдулар хааччахтааһыннарынан экэниэмикэҕэ тирээбит бэрдэ суох балаһыанньанан нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын, тыа хаһаайыстыбатын уонна атын салаалары өйүүргэ суһал уонна чопчу миэрэлэри ылынарга ыксатта. Ил Дархаҥҥа сүөһү, сылгы ахсаанын энчирэппэт туһугар этиилэри киллэрэргэ уонна эһиилги да дьыл мантан ордуга суох буолара сабаҕаланарынан, онно бэлэмнэнии үлэ хайдах барарын туоһуласта. Дьокутаат Юрий Николаев атын эрэгийиэннэртэн таһаҕаһы тиэйээччилэри туһаныахха диир. Норуот дьокутааттара Иван Слепцов суол алдьанара чугаһаабытынан ыксаллаах быһыыны-майгыны туруорсуу, Любовь Явловская сүөһү, сылгы ахсаанын сыыппаратыгар сигэнэн туран, аһылык баазатын тэрйии, Оксана Михайлова сүөһү аһылыгын тиэйиигэ ороскуотун муниципальнай бүддьүөт нөҥүө үбүлээһин туһунан этиннилэр. Парламент бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэсэдээтэлэ Юрий Николаев РФ Бырабыыталыстыбата аграрийдарга кирэдьиит каникулун уонна чэпчэтилээх кирэдьиит дуогабарын болдьоҕун уһатар туһунан уурааҕы бигэргэппитин, тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччулара 2022 сылга дуогабардарын болдьоҕо туолар чэпчэтиилээх инвестиция кирэдьиитигэр төлөбүрү сыл аҥара уһатыахтарын сөбүн туһунан иһитиннэрдэ. Уонна Киин баан тутаах ыстаапканы үрдэппитин да иһин, чэпчэтиилээх ыстаапка уруккутунан хааларын эттэ.
– Мелиорация үлэтинэн кыайан дьарыктаммаппыт. Илин эҥээргэ уу ситимэ тоҕо үлэлээбэтий? Сэбиэскэй кэмҥэ дьон үрэхтэргэ тахсан оттуура. Быраҕыллыбыт сирдэр элбэхтэр. Биһиги оҕо сылдьан элбэхтэ лабыкта, былах быспыппыт, ол билигин табыллыбат дуо? Саппаас пуонда диэҥҥэ кэтэх дьонтон сыанатын үрдэтэн да туран атыылаһыыны тэрийиэххэ, – диэн Юрий Михайлович этиититтэн аны сайын баҕар үөрэҕи уонна оҕону салайар тэрилтэлэр болҕомтоҕо ылаллара дуу?
Аркадий Семенов Хаҥаласка биир да үрэх оттоммот буолбутун кириитикэлээтэ. Охсуллубат сирдэри былдьыахха диэн кытаанах этии киллэрдэ. Ол эрээри сиргэ сыһыан уйан боппуруос, нэһилиэк иһинээҕи иллээх олох төрүөтэ буоларын эмиэ умнар табыллыбата буолуо. “Соҕурууттан атыылаһар буоламмыт, дьон оттообот буолла”, – диэн, хата, дьону толкуйдатар санаатын атыттар туох дииллэрэ буолла.
Уу ситимин боппуруоһугар миниистири солбуйааччы Н.Афанасьев Туора Күөлгэ хапытаалынай өрөмүөн үчүгэйдик ыытыллыбытын бэлиэтээтэ.
Тиэхиньикэ тиийбэт
Дьүүллэһиигэ кыттыбыт Сергей Иванов (Үөһээ Бүлүү) аны сайыҥҥы оттооһуҥҥа бэлэмнэнэн саппаас пуондаҕа анаан үрэхтэри тахсан көрбүттэрин уонна оттооһуну тэрийиигэ тиэхиньикэ суоҕа атахтыырын аҕынна. Ол курдук, Маҥааска пресс-подборщик суох, Сургуулукка биир эрэ баар. Өргүөккэ, Сургуулукка, Быракааҥҥа оттуур сир баар эрээри, тиэхиньикэ тиийбэт эбит. Ити курдук, от тиийбэтэ атын кыһалҕалары арыйда.
Бырабыыталыстыба чааһыгар турбут боппуруоһунан атын улуустары да кытта кэпсэтэ сырыттым. Уус Алдаҥҥа 20 эрэ массыына таһа сылдьар диэн “түрүлүөн” түһэрдибит даҕаны, өссө биир кыһалҕа массыыналар суол куһаҕаныттан, халыҥ хаартан тиэйиэхтээх отторугар тиийэллэрэ ыараабыт. Онон от тиэйтэрээччилэр (тыа хаһаайыстыбатын управлениелара да диэххэ) суол үлэһиттэрин кытта кэпсэтиилэри ыытарга күһэллэллэр, улахан уйуктаах тыраахтардары эттэһэллэр. Ол эмиэ бас быстар сыаната. Холобура, мэҥэ хаҥаластар Кэбээйиттэн отторун тиэйиигэ итинник эрэйдэммиттэр. Бу улууска “Тумул “кэпэрэтииби холобурдуохха сөп. Хаһаайыстыба бэйэтин МТЗ-82 тыраахтарынан Кэбээйи Сииттэтиттэн хас да эриэйси оҥорбут.
Хаһаайыстыбалар сылы этэҥҥэ туоруулларыгар сүөһү аһылыга буолар култууралары ыһыы көмө буоларын Мэҥэ Хаҥалас ТХУ начаалынньыга Иннокентий Семеновтыын кэпсэтиибэр (1000 тахса гектар сиргэ) тоһоҕолоон эппитэ.
Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга оту биэрэр Кэбээйи улууһугар Сииттэ уонна Куокуй нэһилиэктэригэр халыҥ хаар түһэн от таһыыта бытаарбыт. Кэбээйи ТХУ начаалынньыга Василий Бессонов иһитиннэрбитинэн, Сииттэҕэ МТЗ-82 тыраахтарынан ходуһаттан бөһүөлэккэ диэри мобильнай биригээдэлэр оту таһаллар. Мэҥэлэр Сииттэ өттүн таһа сылдьаллар. Бу улуус ылыахтаах отун улахан кээмэйэ Куокуйга баар. Хаар халыҥыттан Тыайа бөһүөлэгиттэн мобильнай биригээдэ оттообут отун Чурапчы киэнин (40 т) таһан бүтэрбит, Мэҥэ Хаҥаласка бастакы эриэйсин оҥорбут.
“Өрөспүүбүлүкэ иһигэр оттуохха”
Кэпсэтиини иилээн-саҕалаан ыыппыт Андрей Находкин бу бырабыыталыстыба чааһын түмүктүүрүгэр: «Бастакытынан, оттооһуҥҥа бэлэмнэнэн уонна мобильнай биригээдэлэри көҕүлээһиҥҥэ үбү билигин ыытыахха. Иккиһинэн, аны сайын өрөспүүбүлүкэ иһигэр оттуохха. Үсүһүнэн, миэстэтигэр хонтуруоллуохха», — диэн эттэ.
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров оройуоннарга мобильнай биригээдэлэри элбэтэргэ, ыраах баар сирдэри оттуурга, сиилэһи уонна сенаһы бэлэмниир үлэни күүһүрдэргэ сорудахтаата. Ону тэҥэ ыаллыы эрэгийиэннэргэ ыыраахсыт эҥин курдук дьиэ сүөһүтүн сыстыганнаах ыарыыларын кытта сибээстээх балаһыанньанан быйыл сүөһү аһылыгын бэлэмнээһини өрөспүүбүлүкэ иһигэр ыытарга эттэ.
Женни Стрюкова, «Саха сирэ» хаһыат