Өрөспүүбүлүкэбит сорох улуустарыгар кураан сайын туран, оттон сорохторго аһара ардаабытын даҕаны үрдүнэн от үлэтин үгэнэ бара турар. “Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оту бэлэмниир хампаанньаны тэтимин түргэтэтиэххэ наада. Мобильнай биригээдэлэр үлэлэригэр болҕомтото ууруохха”, — диэн Ил Дархаммыт Айсен Николаев сорук туруорбута.
Ынахтаах-сылгылаах, бааһынай хаһаайыстыбалаах дьон от тиийбэтиттэн сүөһү төбөтүн аччаппат туһуттан мобильнай биригээдэ тэринэн, ырааҕынан-чугаһынан туох, ханна баарынан оттуу сылдьаллар. Хаһыаппыт бүгүҥҥү нүөмэригэр от үлэтин хаамыытын, итиэннэ Горнай улууһуттан Хатаска кэлэн оттуу сылдьар мобильнай биригээдэ үлэтин сырдатабыт.
БЫЛААН ТУҺУНАН
Атырдьах ыйын 18 күнүнээҕи туругунан, Саха сирин үрдүнэн 254 тыһыынча гектар сир оттонно. Бу сиртэн барыта 253 445 туонна от оттонон, быйылгы дьыл былааныттан 57 бырыһыана туолла. Оту бэлэмнээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 9 362 звено түбүгүрэ сылдьар. Ходуһаларга 11 155 тыраахтар, 31 тыһыынчаттан тахса киһи үлэлиир диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ иһитиннэрэр.
Билиҥҥи кэмҥэ, былаан быһыытынан, мобильнай биригээдэлэр тэриллэннэр ыраах сытар ходуһалартан 43,8 тыһыынча туонна оту бэлэмниир былаан баар. Бу даатаҕа 156 мобильнай биригээдэ 7 412 туонна оту бэлэмнээбитэ биллэр. Оттон халаантан эмсэҕэлээбит Дьааҥы улууһугар ынах, сылгы этэҥҥэ кыстыырыгар анаан быйылгы былаан 8 200 туонна диэн. Билигин улууска оту бэлэмнээһиҥҥэ барыта 290 звено үлэлиир. Былаантан 2 055 га сир оттонон, 1 832 туонна от бэлэмнэннэ. Дьааҥыга бу сыалга диэн өрөспүүбүлүкэттэн үбүнэн көмө көрүллүбүтэ.
МОБИЛЬНАЙ БИРИГЭЭДЭЛЭР ТЭРИЛЛЭЛЛЭР
«Үгүс улуустарга уустуктар бүрүүкээбиттэрин үрдүнэн, төһө кыалларынан, ылыммыт былааннарын толоро сатыахтара. Былааны толорууга сүрүн төһүү күүһүнэн мобильнай биригээдэлэр буолаллар, биригээдэлэр кэмигэр тэриллэн, күүскэ оттуур түгэннэригэр, кэлэр дьылы туоруур от бэлэмнэниллиэҕэ. Аграрийдар, төһө кыалларынан, баар ходуһаны барытын оттуохтаахтар. Иккиһинэн, улуустар атын улуустарга баар сирдэри оттуурга эрдэттэн кэпсэтиини ыытан, үлэлиэхтэрин наада», — диэн СӨ тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев баар балаһыанньа туһунан от ыйыгар иһитиннэрэн турардаах.
Өрөспүүбүлүкэҕэ кыһалҕалаах улуустар мобильнай биригээдэ тэринэн, оту бэлэмнээһиҥҥэ былааннаах үлэлэрин ыыта тураллар. Холобурдаан суруйдахха, Чурапчы улууһугар 66 биригээдэ тэриллибитэ. Мантан 39-а Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Таатта улуустарыгар уонна Хаҥалас улууһугар баар арыыларга оттууллар. Кинилэр күүстэринэн 10 340 туонна от бэлэмнэммит. Улуус баһылыга Степан Саргыдаев атын улуустары бииргэ үлэлииргэ өр кэмнээх сөбүлэҥ түһэрсэр наадатын бэлиэтиир. Кырдьык, эһиил даҕаны, кэлэр сылларга даҕаны от хайдах үүнүө, күн-дьыл хайдах туран биэриэ биллибэт буоллаҕа. Быйыл Чурапчыга кураантан уонна аһыҥа туруутуттан оту бэлэмнээһиҥҥэ ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ биллэриллибитэ, суһал ыстаап тэриллибитэ.
ГОРНАЙДАР ХАТАСКА КЭЛЛИЛЭР
Быйыл Горнай улууһугар оттооһуҥҥа кэккэ ыарахаттар бааллар. Былырыын манна буолбут ойуур баһаардарыттан ирбэт тоҥ ирэн хара тыалар систэрин уута оттуур ходуһалары ылбыт. Горнай улууһа тоҕус нэһилиэктээҕиттэн аҕыһыгар ойуур баһаардара турбуттара. Ол түмүгэр улуус 8 830 гектар иэннээх ходуһатыттан 2 700 гектара (31%) ууга былдьанна. Ити үрдүнэн горнайдар былааннарын 70%-нын аччатыах курдуктар. Улууска, былаан быһыытынан, кэлэр сылы туоруурга быһа холоон 12 тыһыынча туоннаттан тахса оттонуллуохтаах. Горнай улууһун дьаһалтата Күөрэлээх дьаһалтатын кытта кэпсэтэн, нэһилиэктэн сэттэ киһилээх, сэттэ тыраахтардаах, икки рулоннаах, икки охсордоох, икки мунньардаах мобильнай биригээдэ Дьокуускай куорат Хатас бөһүөлэгин арыытыгар кэлэн оттообута сүүрбэттэн тахса хонно. Күөрэлээхтэр арыыттан 600 гаалаах сиртэн 500-чэ туоннаны оттуур былааннаахтара. Онуоха отчуттар кэккэ кыһалҕалары көрсүбүттэр.
БЫЛААННАММЫТ ОТ АҤААРА СУОХ
Отчуттар хас даҕаны күн Хатас бөһүөлэгиттэн арыыга туоруур парому күүппүттэр. Улуус, нэһилиэк дьаһалтата паром кэпсэтэн, отчуттар тиэхиньикэлэрин нөҥүө кытылга туоратаннар, эрдэ кэпсэтиллибит 600 га иэннээх өлгөм үүнүүлээх сиртэн 500 туонна от кэлиэ диэн эрэллээх арыыга үктэммиттэр.
Күөрэлээххэ бааһынай хаһаайыстыбалаах Кирилл Кириллович Оленов маннык кэпсиир:
— Нэһилиэкпит баһылыга Хатаска сир баар диэбитигэр, түмсэ охсон көҥүл өттүбүтүнэн кэлбиппит. Бэйэбит сэлээркэбитинэн, тиэхиньикэбитинэн, аспытынан-үөлбүтүнэн хааччынан оттуу сылдьабыт. Биһиги кэлэрбитигэр манна 600 га сир баар диэбиттэрэ. Ол иһин нэһилиэкпитигэр олорон бары суоттанныбыт уонна бу сиртэн 500 туонна от кэлиэн сөп эбит диэн былааннаммыппыт. Онуоха бу оттуу сылдьар ходуһаларбытын номнуо арыандаҕа биэрбиттэр эбит. Ону билбэккэ биһиги кэлэн оттуу сылдьабыт. Арыандаласпыт дьон ходуһа кэлимсэ соҕус сирдэрин ортотунан киирэн оттоон кэбиспиттэр. Үүммүт от тыытыллыбакка турбута буоллар, аа-дьуо сылдьан оттуо эбиппит. Биһиги кэлбиппитигэр ходуһа ортотугар бэлэм оттор сааһыланан тураллар этэ. Онон былааммыт туолбат кутталлаах. Ол гынан өр оттообокко сылдьан баран, Табаҕа диэки оттоотубут. Онон бу сирдэртэн барыта 200-тэн тахса туонна оттоохпут. Бу — кыра. Былааммыт баһырхай соҕус этэ, биһиги улахан галаах сиргэ кэлэбит диэн, оннук ностуруойдаммыппыт. Санаабыт түстэ, аны төннүөхпүтүн ууга хаайтардыбыт, өрүс уута таҕыста. Күөрэлээххэ үрэх сирдэргэ оттуубут. Былырыын ойуурбут бүтүннүү умайан хаалбыта. Ардах түстэҕинэ ойууртан уу үрэххэ түһэн туолан иһэр, онон ходуһаларбытыгар уу уста сылдьар. Мин бэйэм тиэхиньикэм онно ууга түһэн хаалбыта, бу дьон тиэхиньикэтин уларсан оттоһо кэллим. Балаһыанньабыт ыараата. Хайдах эмит гынан сылгыны, ынаҕы энчирэппэккэ кыстыырбыт эбитэ буоллар диэн санаалаахпыт. Биһиги хаһаайыстыбабытыгар 50-ча сылгыны иитэбит.
Былырыын Күөрэлээххэ этэҥҥэ оттообуппут. Уу ходуһаларбытыгар балаҕан ыйыгар биирдэ киирбитэ. Биир умайбатах кыра сирдээхпит, ыксаатахпытына онно оттуу барыахпыт. Биһиэхэ ходуһаларбыт кыралар, маннык киэҥ нэлэмэн сирдэри аан бастакыбытын Хатаска кэлэн көрдүбүт. Хаарыаны, маннык сирдээх дьон буолбаппыт ээ дэһэбит. Манна дулҕаны кэрдибэттэр эбит. Биһиги бу сааспытыгар диэри дулҕаны кэрдэн оттоон кэллибит. Аны киэҥ үчүгэй үүнүүлээх сирдэри кыччатан иһэллэр эбит, ортотун эрэ оттууллар эбит диэн бэлиэтээтибит. Биһиги туора-маары оттуу сатаатыбыт. Хотуур, кыраабыл илдьэ кэлбиппит буоллар дулҕа быыһын даҕаны ылыа эбиппит.
Ол даҕаны буоллар, Күөрэлээхпит баһылыгар Алексей Семенович Петровка, Горнай улууһун баһылыгар Никита Викторович Андреевка махтанабыт. Кинилэр биһиги хаһаайыстыбаларбыт кыһалҕаларын өйдөөннөр, сир буларга көмөлөһөннөр манна кэлбиппит”.
НЭҺИЛИЭККЭ КӨМӨ
Биригээдэҕэ хас даҕаны хаһаайыстыбаны кытта чааһынайдарыгар оттоһор уолаттар кэлсибиттэр. Нэһилиэккэ ото тиийбэт дьоҥҥо эмиэ оттуохтаахтар эбит, онон улахан сиргэ үөрэ-көтө кэлбиттэр. Кэпсэтии оннук барбыт. Билиҥҥи туругунан, бэлэмнээбит отторо бэйэлэригэр даҕаны тиийдэҕинэ сөп диэбит курдук балаһыанньа үөскээбит. Өлгөм үүнүүлээх ходуһаттан сөп буолар оппутун ылыахпыт, нэһилиэкпитигэр көмөлөһүөхпүт, дьылы этэҥҥэ тахсыахпыт диэн эрэнэ саныы сылдьыбыт дьон судургута суох балаһыанньаҕа түбэспиттэр. Аны күн-дьыл туруга үлэни атахтаабыт, ардах кэлэ-кэлэ түһэ турар эбит.
“Биһиги бу сирдээх дьоҥҥо оттообут оппут аҥаарын биэриэх буолбуппут диэн кэпсэппиппит. Улууспут хаһыатыгар былааммытын 500 туонна диэн суруйбуттар, биһиги онтон 30 бырыһыанын эрэ аһардыбыт. Туох даҕаны мэһэй суоҕа буоллар оттоон ыраатыннарбыт буолуо этибит. Биһиги кэлиэхпит иннинэ оттообут отторун кытта холбоон аахтахха, 450 туонна оттонуохтаах эбиппит диэн суоттаабыппыт. Оччотугар былааммыт туола сыһыахтааҕа, билигин ол аҥаара даҕаны суох”, — диэн Кирилл Кириллович этэр.
ТӨННӨР ЭРЭ ТУРУКТААХПЫТ
Уола тэриммит 50 төбө сылгылаах бааһынай хаһаайыстыбаттан Николай Николаевич Егоров оттоһо сылдьар. Кини хаһаайыстыба оробуочайа эбит.
— Биһиги оттуур сирдэрбит эмиэ ууга бараннар, биригээдэҕэ кыттыһан кэлсибитим. Бу буолбут балаһыанньаҕа тустаах салалта көмөлөһөрө буоллар диэн көрдөһүүлээхпит. Билиҥҥитэ хайдах бу арыыттан Хатаска тахсарбыт, тиэхиньикэлэрбитин туоратарбыт, оппутун тиэйэрбит биллибэт. Дойдубутугар сылдьан элбэххэ эрэммиппит, манна номнуо охсуллубут сиргэ кэлэн соһуйдубут. Онон төннөр эрэ туруктаахпыт, — диэн эбэн этэр.
Санаалара түһэ сылдьар отчуттартан аны мин: “От булбатаххытына, былааҥҥытын сиппэтэххитинэ хайдах буолаҕыт?” – диэммин өссө эбии долгуттум быһыылаах. “Сүөһүлэрбитин охторорбутугар тиийэбит буоллаҕа дии. Ынахпыт, сылгыбыт ахсаана аччаатаҕына, дьэ, ночоот буолар!” – диэн бары хап-сабар утары хоруйдаатылар. “Баһылыкпытыгар тахсыбыт быһыыны-майгыны тута эппиппит. Билиҥҥитэ күттүөннээх көмө суох, ол эрээри тугу эмит көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Оттообут оппутун тырааныспар уйунан дойдубутугар тиэрдэргэ көмөлөһөллөрө буоллар. Биһиги хайдах даҕаны бэйэбит үппүтүнэн-харчыбытынан оттообут 200-тэн тахса туонна оппутун тиэйэр кыахпыт суох. Манна диэн эттэххэ, сэлээркэбит даҕаны бүттэ”, — диэн отчуттар санааларын хаһыат нөҥүө тиэрдэллэр.
Айтана АММОСОВА.
Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.