(Саха биллиилээх суруйааччыта, поэт,прозаик,тылбаасчыт Василий Гольдеров-Ороһу Уола төрөөбүтэ 90 сылын көрсө)
Аҕам 1932 с. тохсунньу 16 күнүгэр, Үөһээ Бүлүү оройуонун Ороһу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Саҥа тэриллибит оскуола дьиэҕэ, онно олорон үлэлиир остуорас хоһугар саҥа төрөөбүт эһээкэй оҕо бэбээрбит. Эбэм Өрүүнэ ол курдук күҥҥэ көрбүт соҕотох оҕотун үөрэх-билии биһигэр — оскуолаҕа төрөппүт. Төрөөбүтэ аҕыйах хоммут оҕону эбээ Маарыйата сыарҕалаах атынан кэлэн оҕус тириитигэр суулаан Сырдык алааһыгар илдьэ барбыт. Аҕам сэттэ сааһыгар оскуолаҕа киирэригэр төрөөбүт хоһун кылаас оҥорбуттар эбит. Ол төрүттэммит уонна төрөөбүт хоһугар аны паартаҕа олорон сэттис кылааска диэри үөрэммитэ үһү. Ити курдук , «төрөөбүт оскуолам» диэн өйдөбүл аҕам төрүттэммит төлкөтүн кытта ыкса ситимнэспит биографическай чахчыга кубулуйбут.
edersaas.ru
Киһи бу орто дойдуга сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо. Ону тэҥэ ийэ кутун эргииринэн өрүү үөрэнэ кэлэр эбит. Онон аҕам оскуолаҕа төрөөбүтэ эмиэ оруннаах буолан тахсар.Айбыт аҕата – хоһоонньут, суруналыыс, учуутал Баһылай Кустуктуурап бу оскуоланы тэрийбит, онно сэбиэдиссэйдээн олорбут. Эһэбит Василий Ксенофонтович Иванов-Баһылай Кустуктуурап Аҕа дойду сэриитигэр баран сураҕа суох сүппүт.Удьуор утумунан, өбүгэ ситиминэн бэриллэр айар дьоҕура кини сокуоннайа суох төрөппүт уолугар, аҕабар бэриллибит. Аҥардас ийэҕэ иитиллибит аҕам барахсан хаартыскаттан эрэ көрөн билэр аҕатын туйаҕын хатарбыт,туолбатах ыра санааларын толорон суруйааччы буолан сураҕырбыт, айааччы буолан алгыстаммыт.
Ол курдук, эдэркээн сааһыгар түбүркүлүөһүнэн ыалдьан ситэ үөрэммэтэх үрдүк үөрэҕин, ыал буолан силистэнэн,суруйааччы буолан тирэхтэнэн баран, кэлин син биир ситэрбитэ. Москваҕа үрдүкү литературнай куурустары бүтэрбитэ.
Үлэтин “Эдэр коммунист”, “Кыым” хаһыаттартан, “Хотугу сулус” сурунаалтан саҕалаабыта. Аммаҕа уонна Өймөкөөҥҥө учууталлаан, саха литературатыгар тапталы элбэх ыччат сүрэҕэр сахпыта. Ол түмүгэр учууталларын утумнаабыт Баһылай Харысхал, Миитэрэй Наумов, Семен Капитонов, Михаил Дьячковскай-Көлбө курдук суруйааччылар тыыллан-хабыллан тахсыбыттара. Онтон Дьокуускайга олорон Саха Сирин Суруйааччыларын сойууһугар уус-уран литератураны пропагандалыыр бюро бастакы дириэктэринэн, ССРС Саха сиринээҕи литературнай пуондатын боломуочунайынан өр сылларга үлэлээбитэ.
Маҥнай “Уолун куолаһа” диэн кэпсээнинэн биллибитэ.”Илгэлээх ардах” диэн кэпсээннэрин бастакы кинигэтэ 1959 с. бэчээттэммитэ. Иккис кинигэтэ –“Көлүкэчээн” (1962). Прозаиктан бэйиэккэ кубулуйбут суруйааччы сэдэх дииллэр. Онон аны элбэҕи эрэннэрэр кэпсээнньиттэн аҕам бэйиэт буолан биһирэнэр эйгэтигэр “Махтал” диэн хоһооннорун хомуурунньугунан поэзия уйгулаах хочотугар дугунар. Айыы тылынан – алгыс тылынан айгыр силик аан дойдутун уустаан-ураннаан хоһуйар хоһоонньут дьылҕатын талбыт аҕам, чахчы да литература эйгэтин үҥэр таҥара оҥостубута. Илдьирийиэр диэри таптаан аахпыт Расул Гамзатовын кинигэтэ билигин да суруйар остуолугар сытар… Чингиз Айтматов “Тэбиэнин хараҕын” тылбаастаабыта, олус табыллыбытын элбэх суруйааччыттан иһиттим.
Аҕам биһиэхэ, төрөппүт оҕолоругар Ньургун, Саргы, Алгыс диэн алҕаан-таптаан сахалыы анал ааттары биэрбитэ. Амма өрүс устун устан сундулуйар оҥочо тыытыгар Ньукку, Саккы, Аккы – биһиги ааттарбыт ууга суураллыбат кыраасканан сурулла сылдьаллара. Элбэхтик балыктаабыт, сир аһыгар, бултуу барарыгар сырыы бөҕөнү сылдьыспыт оҥочотун эрдэ эстибит өрүс уута илдьэ барбытыгар олус аһыйбытын өйдүүбүт.
Оҕолорун тэҥэ бүөбэйдэһэн таһааттарар кинигэлэрин анал ааттарыгар кытта олус дьоһуннаахтык сыһыаннаһара.Махталынан арыллыбыт поэзиятын эйгэтигэр “Доҕордоһуу чорооно”(1970), “Күһүөрү сайын”(1982), “Билинии”(1987),”Көмүс күһүннүүн көрсүһүү”(1992) кинигэлэрэ кэккэлэспиттэрэ. Онтон кэпсээннэрэ, хоһоонноро, ахтыылара түмүллүбүт “Ытыс буор оннугар”(1989), “Умнуллубат онус кылаас”(2002), “Өйтөн-сүрэхтэн сүппэтэх эбиккит”(2012) кинигэлэрэ — классическай айымньылары ханнык да кэм кэрдии эргэрдибэтин туоҺулара буолан, дьон-сэргэ сүрэҕэр тиийэр тоҕой суолларын тобулбуттара.
“Орто туруу дойдуга уһун дьоллоох олоҕу Фаялыын олордубут”, – диэн аҕам тиһэх көрсүһүүбүтүгэр эппит тылын умнубаппын. Уһун олох – дьоллоох олох.” Эдэр сааспар түбүркүлүөс ыарыытыттан өлүөхтээх киһи Аммаҕа командировкаҕа тиийэн, Фаябын көрсөн, ыал буолан, бу кэрэ дойдуга абылатан, олохсуйа хаалан, үс оҕону төрөтөн, айылҕаҕа сылдьан бултаан-алтаан, сир астаан, Амма өрүскэ балыктаан, өлбөт мэҥэ уутугар сөтүөлээн , ол өлөр ыарыыбыттан үтүөрэн, өссө бу иккис төрөөбүт дойдум буолбут Аммабар олорон саха суруйааччыта буолбут саргым салаллыбыт улуу дьоллоох киһибин “, — диэн аҕам элбэхтик этэрэ.
1985 с. ыал буолан Дьокуускайтан Аммаҕа көһөн тахсыбыппар аҕам тапталлаах Амматыгар бэйэтэ төннүбүт курдук үөрбүтэ. Кыстыга Дьокуускай, сайылыга Амма буолан, айылҕаны, дьону-сэргэни кытта дьүөрэлэһэн олорор олоҕун киэбэ кэҥии түспүтэ. Онтон үйэлээх тапталын Фаятын көрсөн, ыал буолбут, соҕотох ийэтин Үөһээ Бүлүүтүттэн көһөрөн аҕалан толору тускуллаах ыал олбоҕор олордубут Болугуругар уола Ньургун 2001 с. дьиэ туттан олохсуйбутугар, кинилэргэ анаан сайылыыр дьиэ тутан биэрбитигэр үөрүүтэ үс бүк үрдээбитэ.
Аҕам күнү көрбүт күндү сирин Үөһээ Бүлүүтүн олус таптыыра. Төһө да эдэр сааһыттан тэлэһийэн сырыттар, дойдутун, дьонун-сэргэтин кытары биир ситимнээх олоҕунан олороро. Ол да иһин Ороһу Уола диэн литературнай псевдоним ылыннаҕа.
«Күн сырдыгын көрбүт
Күнүм сирэ – Ороһу,
Аал уоту тигинэппит
Айыым сирэ – Болугур!
Игирэ оҕолор кэриэтэ
Иккиэҥҥитин тэҥҥэ тутабын,
Ийэ-аҕа кэриэтэ
Истиҥник таптыыбын!»
Кини Сахатын сирин, сахатын тылын, сахатын омугун дьиҥнээх патриота этэ.Саха литературатын пропагандалыыр үлэтинэн эдэр сэнэх эрдэҕинэ Саха сирин бары улуустарыгар сылдьыбыт, Уһук хоту туундараҕа да хонон-өрөөн ааспыт. Саха сириттэн ордук дьикти-кэрэ дойду суоҕун илэ-чахчы итэҕэйбит, Айыы Таҥарата анаан-минээн кинини сах саҕаттан саҕаламмыт сата тыллаах саха омукка айбытыгар махтаммыт. Ол иһин “Сахам сирэ – миэхэ ырай” диэн хоһоонугар маннык эппиттээх:
«Сахам сирэ – миэхэ ырай:
Муус кудулу байҕалым
Буурҕалаах муннуга да буоллун,
Аар тайҕа суугунуур
Аччыгыйкаан да алаастаах сирэ буоллун…»
Тиһэх баҕа санаата «төрөөбүт төрүт дойдум кэриэтэ буолбут Болугурбар кистээриҥ» диэн этэ. Аҕам олоҕун Аал Луук маһын сириэдиппит тапталлаах Амматыгар силис буолан сиргэ да киирэн , бу улуу дойду уран кэрэтин кытта силбэстэҕэ. Бэйэтэ эппитин курдук, Аммаҕа сүдү тапталыттан аар хатыҥ буолан тыллар сырдык аналы ол курдук таллаҕа.
90 сыл анараа өттүгэр, орто дойду килбэйэр киинэ буолбут Ороһуга, сабыс саҥа оскуола дьиэтин иһигэр, саҥа төрөөбүт кыһыл оҕо – аан дайдыга алҕаска буолбатах, алгыска көтөҕүллэн айыллыбытын иһитиннэрэн бэбээрэ ытаабыта. Удьуор утумун салҕыыр уол оҕоҕо Иэйиэхситэ мичик аллайбыта, Айыыһыта бэттэх хайыспыта. Ийэ кут өлбөт-сүппэт өрөгөйүнэн, өбүгэ быстыбат ситиминэн аны оскуола дьиэтиттэн кут-сүр айана саҕаламмыта.
Ону бигэргэтэр курдук, аҕам чулуу айымньыларыттан биирдэстэринэн “Умнуллубат онус кылааһа” буоллаҕа. Ким оскуолатын ахта-саныы ыллаабатаҕа баарай бу ис сүрэхтэн тахсар махтал, таптал, алгыс тыллардаах ырыаны:
«Дьоһун-мааны майгылаах,
Дьоҥҥо мэлдьи туһалаах
Үлэ киһитэ буоларга
Баҕарарым туохтан да! –
Умнуллубат онус кылаас,
Сырдык дьулуур – эдэр саас».
Бу айымньы айыллыытын устуоруйатын «Чолбон» сурунаал 2002 с. (1 №) Уйбаан Ойуурга биэрбит интервьютугар маннык кэпсээбит: «Бу орто дойдуга олорон кэлбиппиттэн саамай өйбөр хатанан хаалбыт , кэрэ, чаҕылхай сылларым – Бүлүү орто оскуолатыгар үөрэниим этэ. Суруйааччы буолбут киһи диэн санаа уота-күүһэ онус кылааска үөрэнэ сырыттахпына күөдьүйбүтэ. Күн бүгүн да мин норуоппар туох эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥорбут эбит буоллахпына, “Умнуллубат онус кылааспар” махтанабын “.
Оскуолаҕа үөрэммит оҕо эрэ барыта , олох киэҥ аартыгар үктэннэр да, уостан түһэрбэт ырыата буолбут “Умнуллубат онус кылааһы” суруйбут бэйиэт аҕабыт Василий Гольдеров- Ороһу Уола бу үйэлээх ырыа ыллана турарын тухары да умнуллуо суоҕа . Оскуолаттан тахсыбыт аартык кэҥии-кэтирии туруоҕа, а5ам күөдьүппүт олоҕун торҕо буруота умуллубакка үгүс үйэлэр устата өндөл халлааҥҥа субулла туруоҕа.
Салҕана туруо олоҕо — айбыт айымньыларынан, о5олорунан, хос-хос сиэннэринэн …Айыы хаан ситиминэн,ийэ кут үйэлээх эргииринэн…
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, бэйиэт Саргылаана ГОЛЬДЕРОВА-САРГЫ КУО