Бары истибиппит курдук, сүүрбэччэ күн устата Генеральнай борокуратуура уонна Арассыыйатааҕы үөрэҕи хонтуруоллуур тэрилтэ, дойду атын субъектарыгар сэргэ, Саха сирин оскуолаларын бэрэбиэркэлээтилэр. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн, СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирин эбээһинэһин толорооччу Феодосия Габышева, Дьокуускай куораттааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыга Василий Петров, мониториҥҥа уонна хаачыстыбаҕа салаатын салайааччыта Наталья Степанова бэҕэһээ суруналыыстары кытта көрүстүлэр.
edersaas.ru
Тыл күөмчүлэниэ суохтаах
Феодосия Габышева 2010 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн, Саха сиригэр 126 омук бэрэстэбиитэлэ олорорун ыйда. Итинтэн 49,9 % саха, 37,8 % нуучча итиэннэ 2 бырыһыаны кыайбат аҕыйах ахсааннаах олохтоох омуктар эбит. Ону тэҥэ Арассыыйа хайа баҕарар субъегар курдук миграннар эбиллиилэрин бэлиэтиир.
“Биһиги иннибитигэр хас даҕаны тылынан үөрэтии соруга турар. Биллэн турар, биир даҕаны тылы күөмчүлүө суохтаахпыт. Арассыыйаҕа бары тыллар төрөөбүт тыл (родной язык) статустаахтар”,– диэн эттэ. Итиэннэ төрөөбүт тылы харыстыыр туһугар туох үлэ-хамнас барбытын, сокуон, нормативнай-правовой аахта өттүнэн барыта бигэргэнэн, суруллан турарын ыйар. Быйыл саас саха тылын уонна литэрэтиирэтин, төрүт култууратын учууталларын сийиэһэ ыытыллыбытын бэлиэтиир. Сэтинньи 20 күнүгэр Москваҕа Хотугу сир уонна Уһук Илин уокурук аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар төрөөбүт тылы үөрэтэр учууталларын сийиэһэ буолаары турарын иһитиннэрдэ.
Манна даҕатан эттэххэ, билигин нуучча, саха тылын эрэ буолбакка, элбэх тылы тэҥинэн үөрэтэр сорук турар. Үс тылы тэҥинэн үөрэтэр уһуйааннар баар буолан эрэллэр.
Чопчу холобурдар
Суруналыыстар бэрэбиэркэ чопчу тугу көрдөрдө, ханнык боппуруостарга тохтоотулар диэн ыйытыыларыгар: “Бастакытынан, фундаментальнай өттүгэр сэрэтии суох. Иккиһинэн, бу курдук кэпсэтиигэ, сүнньүнэн, сүрүннээн Арассыыйатааҕы үөрэҕи хонтуруоллуур тэрилтэ, биһиги үлэһиттэрбит үрдүк квалификациялаахтарын бэлиэтииллэр. Онтон бэрэбиэркэлээччилэр ыйар сорох мөккүөрдээх түгэннэрин кытта сөбүлэһэбит, сороҕун ылыммаппыт”, – диэн эттэ. Онтон аҕыйах түгэни бэлиэтээтэххэ, холобура, Мэҥэ Хаҥаласка саха тылын учуутала кылаас сурунаалын нууччалыы толоруохтаах диэн ирдээбиттэр. “Биһиги дьоммут үгүс сыллар тухары сахалыы суруйан кэллэхтэрэ эбээт. Англия тылын учуутала тиэмэтин англия тылынан суруйар итиэннэ кылгастык нууччалыы быһаарар. Оннук ирдээбиттэригэр биһиги дьоммут соһуйдахтара дии. Халыып (стандарт) баар, бэрэбиэркэлээччилэр онон ирдииллэр. Оттон биһиги Саха сиригэр саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, сурунаалга сахалыы тылынан толороро сөп диибит. Онон билиҥҥитэ мөккүөрдээх”, – диэн быһаарда. Итиннэ Дьокуускай куораттааҕы үөрэх управлениетын мониториҥҥа уонна хаачыстыбаҕа салаатын салайааччыта Наталья Степанова сокуоҥҥа олоҕуран, сахалыы толорор бырааптаахпыт итиэннэ, холобура, нуучча тылыгар холоотоххо саха тылыгар түһүк, саҥа чааһа даҕаны элбэх, ону нууччалыы эрэ тыллаах дьоҥҥо сөпкө өйдөнөр гына тиэрдиэххэ наадатын эттэ.
Иккиһинэн, бэрэбиэркэлээччилэр сахалыы тыллаах, эйгэлээх тыа сирин оскуолатыгар тиийэн, төрөппүттэр оҕолорун сахалыы тылынан үөрэттэриэхтэрин баҕаралларын туһунан сайабылыанньалара баар буолуохтаах диэн ирдээбиттэр. Бу саха дьонун өйүгэр хайдах даҕаны кыайан өйдөммөтүн ыйаллар. Иккис курдук, ирдэбиллэри толоруохтаахпыт диэн этэллэр.
Үсүһүнэн, сахалыы эрэ тыллаах, кылаастаах оскуолаларга нуучча кылаастара эмиэ баар буолуохтаахтар диэн ирдииллэр үһү диэн социальнай ситимнэргэ сурах тарҕаммыта. Оччотугар “Айыы кыһата” оскуолаҕа нуучча кылаастарын арыйдахтарына эйгэтэ нууччатыйар диэн дьон сэрэхэдийэр этэ. Ол туһунан туоһуласпыппытыгар, “Айыы кыһатыгар” бэрэбиэркэ барбатаҕа, сэрэйэн этэр табыллыбатын быһаардылар. Итиэннэ 203 оройуоҥҥа 500 миэстэлээх “Айыы кыһата” оскуоланы таһынан өссө биир 360 миэстэлээх оскуола уонна 3 уһуйаан тутуллара былааннанарын иһитиннэрдилэр. Билиҥҥитэ 360 миэстэлээх оскуола бырайыага номнуо оҥоһуллан эрэр эбит. Арай, “Айыы кыһатыгар” миэстэ ордон хааллаҕына нуучча кылааһын арыйар туһунан толкуйдуохпутун сөп диэн өйдөттүлэр.
Төрдүһүнэн, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээккэ (5-с кылааска киирэр оҕолор) Дьокуускай куоракка регистрациялаах уонна саха тылын эксээмэнин туттарбыт эрэ оҕолор киириэхтээхтэр диэн ирдэбил сыыһатын, бу түгэҥҥэ бэрэбиэркэлиир дьон суругун кытта сөпсөһөллөрүн эттилэр.
Бэсиһинэн, Мэҥэ Хаҥаласка “Саха сирин географията” диэн учуобунньугу булбуттар. Бэрэбиэркэлээччилэр: “Бу федеральнай испииһэккэ киирбэтэх”, – диэн суруйаллар. Испииһэккэ киирбэтэҕин иһин, үөрэх босуобуйатын быһыытынан туһаныаллыан сөп, онон ити ыйыыларын ылыммаппыт, харда сурукка инньэ диэн суруйуохпут дэһэллэр.
Түмүк
Ити курдук, бэрэбиэркэ улахан кэһиини булбатах. Этэргэ дылы, хаһыстахха ханнык баҕарар бытархай боппуруостары буолуохха сөп. Биллэн турар, уопсай түмүк биир ыйынан тахсыаҕа. Сэттэ киһиттэн турар бөлөх Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас улуустарын уонна Дьокуускай куорат оскуолаларын бэрэбиэркэлээтилэр. Кинилэри кытта бөлөххө СӨ борокуратууратын уонна Үөрэҕи хонтуруоллуур, кэтиир департамент үлэһиттэрэ киирбиттэрэ.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru