Кэлэр 2022–2023 үөрэх дьылыгар балачча элбэх уларыйыы, саҥаны киллэрии баар буолуо диэн этэллэр. Ханныктарый? “Саха сирэ” хаһыат олортон оскуолаҕа сыһыаннааҕын, саамай кэпсэлгэ сылдьар, ырытыллар өрүттэрин түмтэ.
Үөрэх судаарыстыбаннай федеральнай ыстандаарта
Өссө былырыын, 2021 сыллаахха алын кылаастарга уонна сүрүн уопсай үөрэххэ федеральнай судаарыстыбаннай саҥа ыстандаарт (ФГОС) бигэргэннэ диэни үөрэх эйгэтигэр сыһыаннаах дьон бары даҕаны истибит буолуохтааххыт. Балаҕан ыйын 1 күнүттэн саҥа ыстандаартынан бастакы уонна бэһис кылаастар үөрэниэхтэрэ диэн этэллэр. Ол эрээри, РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтэ саҥардыллыбыт ыстандаартынан маассабайдык үөрэтиҥ диэн сүбэлиир. Саха сиригэр 1–5 кылаастарга киириэҕэ диэн этэн тураллар. Саҥардыллыбыт федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарт биридимиэти дириҥэтэн үөрэтиигэ итиэннэ патриотическай, духуобунай ииитиигэ туһаайыллар диэн бэлиэтииллэр.
Маныаха ханыылыы саҥа ыстандаарка сөп түбэһэр үөрэх кинигэтэ эмиэ бигэргэннэ, сотору тахсыаҕа, оскуолаларга түҥэтиэхтэрэ диэн иһитиннэрэллэр. Испииһэккэ, уопсайа, 327 таһаарыы киирбит, ол иһигэр төрөөбүт тылларга босуобуйа уонна доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолор үөрэнэллэригэр аналлаах кинигэ диэн ыйаллар.
Төрөөбүт тыл
Манна даҕатан эттэххэ, саҥардыллыбыт ыстандаартынан төрөөбүт тылы, литэрэтиирэни үөрэтии чааһа аҕыйаан, Саха сирин сэргэ атын даҕаны төрүт тыллаах өрөспүүбүлүкэлэргэ былырыын-быйыл улахан кэпсэтиилэр, ырытыһыылар тахсыбыттара. Саха сиригэр, бэл, соҕурууттан бөлөх кэлэн үлэлээн барбыта. Атын өрөспүүбүлүкэлэргэ эмиэ сылдьыбыттара иһиллэр. Ол түмүгэр диэххэ дуу: “Алын уонна сүрүн уопсай үөрэх ыстандаартыгар (ФГОС) уларыйыылар киирдилэр, ол иһигэр, СанПиҥҥа олоҕуран, алын кылаастарга 3190 чаастан 3345 чааска диэри, сүрүн оскуолаҕа — 5549 чаастан 5848 чааска диэри аудиторнай үлэ кээмэйин эптилэр. Чааһы эбии “Төрөөбүт тыл”, “Төрөөбүт тылынан ааҕыы”, “Төрөөбүт литэрэтиирэ” биридимиэттэр барыллаан бырагыраамаларын толору уонна хаачыстыбалаахтык олоххо киллэрэр кыаҕы биэрэр. Онон чааһы үллэрии уустуктара быһаарылыннылар”, — диэн СӨ үөрэҕин уонна билимин миниистирэ Ирина Любимова үөрэх үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы мунньахха сүрүн дакылаатын кэмигэр иһитиннэрбитэ.
Докумуон толоруута
Саҥа үөрэх дьылыгар учууталларга биир үөрүүлээх, кэтэһиилээх сонуну иһитиннэрдилэр — учууталлар докумуоҥҥа ноҕуруускаларын аччатар буолбуттар. РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтэ педагогтар бэлэмниэхтээх докумуоннарын испииһэгин оҥорбут. Балаҕан ыйын 1 күнүттэн “Сүрүн уопсай үөрэхтээһин бырагырааматынан педагогическай үлэһиттэр бэлэмниир документацияларын испииһэгин бэлэмниир туһунан” тустаах министиэристибэ бирикээһэ олоххо киириэхтээх. Испииһэгинэн икки булгуччулаах итиэннэ кылаас салайааччыларыгар уонна үөрэҕи таһынан үлэҕэ эппиэттиир педагогтарга үс докумуон баар диэн ыйаллар. Дьэ, манна туох киирэр:
— үөрэх биридимиэтин, үөрэх кууруһун (ол иһигэр үөрэҕи таһынан үлэ), үөрэх муодулун бырагыраамата;
— үөрэҕи ситиһэн билии сурунаала;
— үөрэҕи таһынан үлэни ыытааччыларга үөрэх таһынан үлэ сурунаала;
— кылаас салайааччыларыттан иитэр үлэ былаана;
— кылаас салайааччыларыттан ирдиир түгэннэригэр үөрэнээччи характеристиката.
Миэстэтигэр оскуола салалталара эрэ хос докумуону ирдээбэтэллэр, учуутал быһаччы эбээһинэһинэн — оҕону үөрэтиинэн дьарыктаныах этэ диэн үгүс дьон бэлиэтиир.
Үөрэх кэннэ эбии дьарыктар
Саҥа үөрэх дьылыттан сэбиэскэй саҕанааҕы курдук оскуолаларга үөрэх кэннэ эбии дьарыктар (продленные группы) тэриллиэхтэрэ. Маннык бөлөхтөргө оҕону көрүүнү таһынан иитэр үлэ бырагыраамата киириэҕэ, үөрэххэ бэлэмнэниэхтэрэ. Бөлөхтөр төрөппүт санаатын учуоттаан, кыаллар түгэнигэр аһыллыахтара диэн ыйаллар. Эрэгийиэннэр маннык бөлөхтөрү эбии үбүлүүр быраабы ылыахтара диэн чопчулууллар. Ол эрээри, өскөтүн, бу улуус, тыа оскуолаларыгар үбүлээһинэ көрүлүннэр эрэ туох даҕаны харгыһа суох киирэр кыахтаах эбит буоллаҕына, Дьокуускай куорат иккилии симиэнэнэн үлэлиир оскуолаларыгар чугаһынан быһаарылла охсуо суох чинчилээх. Дьокуускай куорат үөрэҕин управлениетын начаалынньыга Мария Петрова үнүр Ил Түмэҥҥэ хапытаалынай өрөмүөнүнэн буолбут мунньахха: “Арай биир уустук баар — үөрэх кэнниттэн эбии дьарык (продленные группы). Оскуолаларбыт иккилии симиэнэнэн үлэлиир буолан, билигин бу бөлөхтөрү оскуолаҕа барытыгар тэрийэр уустук. Миэстэлэринэн эрэ кыаллыан сөп”, — диэн этэн аһарбыта.
Иитии
Быйыл иитии тиэмэтэ күүскэ турда. Ити олунньуга саҕаламмыт анал байыаннай дьайыыны кытта сибээстээҕэ саарбахтаммат. Онон иитиигэ саҥаны киллэрии элбэх. Ол курдук, бастакытынан, үөрэх нэдиэлэтэ Арассыыйа Өрөгөй ырыатын (гимн) толорууттан уонна былааҕы күөрэччи көтөҕүүттэн саҕаланыаҕа. Иккиһинэн, “Суолталааҕы кэпсэтии” (“Разговоры о важном”) диэн патриотизм, гражданскай иитии, устуоруйаны сырдатыы, майгы-сигили, экология, уо. д.а. тиэмэлэргэ кылаас чаастарын ыытыахтара. Бастакы кылаас чааһа дойду үрдүнэн биир күҥҥэ — балаҕан ыйын 5 күнүгэр буолуоҕа дииллэр. Үсүһүнэн, бу сылтан саҕалаан, 2024 сылга бары үөрэх тэрилтэлэригэр түһүмэҕинэн оскуола түмэллэрэ уонна оскуола тыйаатырдара тэриллиэхтэрэ диэн иһитиннэрдилэр. Төрдүһүнэн, оҕолор уонна ыччаттар Арассыыйатааҕы хамсааһыннара баар буолуохтара. Саҥа хамсааһын кэлиҥҥи сылларга ситиһиилээхтик үлэлээбит Юнармия, “Большая перемена”, “Орлята России” бырайыактарга олоҕуруоҕа диэн этэллэр. Бэсиһинэн, оскуолаларга оҕо уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ ыытар үлэлэрин көҕүлүүр кииннэр тэриллиэхтэрэ.
Дириэктэр сүбэһитэ
Иитии тиэмэтигэр салгыы алтыһынан киллэриэххэ сөп этэ да, ураты оруоллааҕын итиэннэ каадыр боппуруоһа, эбии дуоһунас буоларын быһыытынан туспа суруйар оруннаах. Ол курдук, ыччаты, үүнэр көлүөнэни иитии сүҥкэн оруоллааҕын учуоттаан, балаҕан ыйын 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ 484 оскуолатыгар “РФ гражданнарын патриотическай тыыҥҥа иитии” федеральнай бырайыак иитинэн иитэр уонна оҕо уопсастыбаннай холбоһуктарын кытта үлэлэһэр дириэктэр сүбэһитэ диэн саҥа дуоһунас баар буолар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит маныаха дойду 35 пилотнай эрэгийиэнтэн биирдэстэринэн буолар эбит. Күн бүгүн саҥа дуоһунаһы биһириир да, кириитикэлиир даҕаны дьон бааллар. Биэстии-алталыы солбуйааччылаах дириэктэрдэргэ тугун эмиэ сүбэһитэй диэччилэр эмиэ көстөн ааһаллар.
Устуоруйа уруога
Аныгы ыччат төрөөбүт дойдутун устуоруйатын билбэт диэн “сааммыттара” быданнаата. Сыыспат буоллахпына, өссө Васильева миниистирдиир эрдэҕинэ этэ дуу, устуоруйа биридимиэтин булгуччулаах эксээмэннэр ахсааннарыгар киллэриэххэ диэн этиилэр күөрэйтэлии сылдьыбыттара. Саҥа миниистир кэлэн саҥалыы дьаһайбыта, олоххо киирбэккэ хаалбыта. Ол эрээри, дойдуга буолар уларыйыынан сибээстээн, эмиэ ыччаты иитэр соруктаах, саҥа үөрэх дьылыттан 1 кылаастан үөрэх атын биридимиэттэрин чэрчитинэн, оҕолор дойду устуоруйатын билсэн саҕалыахтара диэн эттилэр. Алын кылаастарга устуоруйаны “Тулалыыр эйгэ”, “Религиознай култуура уонна светскай этика” уруоктарыгар сырдатыахтара.
Аны “өҥө” буолан бүттэ
Өссө былырыын атырдьах ыйынааҕы мунньахха учууталлар “үөрэх өҥөтө” диэн өйдөбүлү суох гынары туруорсубуттара. Билигин “үөрэх эйгэтигэр судаарыстыбаннай (муниципальнай) өҥөнү оҥоруу” диэн тиэрмин оннугар, “үөрэх бырагырааматын олоххо киллэрии” (“реализация образовательных программ”) диэн киириэҕин быһаараллар. Маны кытта учуутал аата-суола өрө тахсыаҕа диэн этэллэр.
САНААЛАР
Сергей КРАВЦОВ, РФ Үөрэҕириитин миниистирэ:
— “Үөрэх” национальнай бырайыак иитинэн үөрэх хаачысты-батынан Арассыыйа 10 бастыҥ дойду кэккэтигэр киирэр соруга турбута. Биһиги урутаан иһэбит. Балаҕан ыйын 1 күнүттэн учуутал толорор докумуона булгуччу хааччахтаныаҕа. Ону ааһан, “Үөрэх туһунан” сокуонтан “үөрэх өҥөтө” диэн өйдөбүл ылылынна. Хамнас төлөбүрүн мэхэньиисимин салгыы судургутутуохпут. Кылаас салайааччыларыгар, орто анал үөрэх кураатардарыгар көрүллэр эбии төлөбүр (надбавки) оннунан хаалар. Кэнэҕэс педагогтары бэлэмнииргэ улахан болҕомтону ууруохпут. Учуутал идэтин чахчы дьоһуннаах, бастыҥ каадырдар баһылыахтаахтар. Маныаха анаан 1,5 тыһ. тахса уйулҕа-педагогика кылаастара аһылыннылар. Бу кылаас үөрэнээччилэригэр анаан кыраларыттан учуутал идэтин билиһиннэрэбит, кэпсиибит. Үөрэх саҥа миэстэтин, инфраструктураны сайыннарыыга болҕомто уурабыт.
Феодосия ГАБЫШЕВА, Ил Түмэн дьокутаата:
— Үөрэх федеральнай судаарыс-тыбаннай ыстандаарта былырыын ылыллыбыта. Биһиги өрөспүү-бүлүкэбит уонна атын даҕаны субъектар туруорсууларынан, ордук төрөөбүт тылы үөрэтиинэн сибээстээн саҥардылынна. Көннөрүллүбүт дьаһала бирикээс быһыытынан таҕыста. Бу ыстандаарт атырдьах ыйын 28 күнүттэн үлэҕэ киирэр. Биһиги чаас боппуруоһун туруорсубуппут — чаас көрүлүннэ. Ол гынан баран, эбии мэхэньиисимнэр киирдилэр. Ол курдук, 5–9 кылаас үөрэнээччилэригэр “Основы духовно-нравственной культуры народов РФ” диэн саҥа биридимиэт баар буолла. Быйыл ыстандаарт 1 уонна 5 кылаастарга киирэр. Уратыта диэн төрөөбүт тылга бөлөҕүнэн араарыыны көрдүлэр. Бу эмиэ улахан, өр сыллаах туруорсуу түмүгэ диэн бэлиэтиир оруннаах. Онон төрөөбүт тылы үчүгэйдик баһылаабатах оҕолорго уонна төрөөбүт тылы дириҥник билэр оҕолорго тус-туспа бөлөхтөр тэриллиэхтэрэ. Үөрэх кэнниттэн эбии дьарыктар (продленнай группа) баар буолуулара эйгэни тэрийиигэ эмиэ улахан суолталаах. Чааһы үөрэх тэрилтэтэ син биир бэйэтэ быһаарар.
Людмила Попова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru