Сайыммыт барахсан көрүөх бэтэрээ өттүгэр ааһан, балаҕан ыйа бу тигинээн кэлбитэ эрэ баар буолуо. Ону кытта үөрэххэ бэлэмнэнии, маҕаһыыннары кэрийии түбүгэ кэлиэҕэ. Уопуттаах учууталлар бэлиэтииллэринэн, оскуолаҕа киирии малын-салын атыылаһыы, дьыала аҥаара эрэ эбит. Бүгүн биһиэхэ оскуолаҕа киирэргэ оҕону үөрэххэ хайдах бэлэмнииргэ бэйэтин сүбэтин үгүс уопуттаах, Дьокуускай куорат 26-с №-дээх оскуолатын үрдүкү категориялаах учуутала, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Татьяна Санникова үллэстэр.
edersaas.ru
Татьяна Петровна оскуолаҕа үлэлээбитэ 33 сыл буолла. Бу сыллар тухары иитии-үөрэтии бары хайысхатыгар дууһатын ууран, үгүс сыратын биэрэн, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии-хамныы сылдьар. Пионер баһаатайтан саҕалаан, социальнай педагогунан, улахан кылаастарга муусука, саха тылын, литэрэтиирэтин, төрүт култуура уруоктарын, иитии үлэтигэр уонча сыл дириэктэри солбуйааччынан үлэлээбит уопуттаах. Билигин Дьокуускай куорат оскуолатыгар алын кылаас учууталынан үлэлиир. Кэлэр үөрэх дьылыгар бастакы кылаас оҕолорун ылар.
“Тэтэрээккэ үтүктэн суруйар — тутах”
Оскуолаҕа киирэргэ оҕону хайдах бэлэмниэххэ сөбүн туһунан төрөппүттэргэ тус бэйэм көрүүлэрбиттэн санаабын атастаһан, сүбэбин тиэрдиэхпин баҕарабын. Билиҥҥи кэмҥэ оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии урукку кэмнэртэн үгүстүк уларыйда. Ол курдук, тыа даҕаны сирэ куораттан улаханнык уратыласпат буолла. Тоҕо? Аныгы технология ыччат дьоммут өйүн-санаатын хам ылла. Ол түмүгэр оҕо оҕолору кытта таһырдьа оонньуура, хамсанара биллэ аҕыйаата, сибиэһэй салгынынан тыынара, чэбдигирэрэ ахсааннаах буолла. Саамай куһаҕана, бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэппэт-сэһэргэспэт буоллулар. Дьэ ол иһин аныгы оҕо кыра эрдэҕиттэн сөпкө саҥарбат, элбэх оҕо тылыгар үгүс кэһиллиилээх кэлэр. Оскуолаҕа бэлэмнээһин 6 сааһыттан саҕаланар диэн букатын сыыһа өйдөбүл баар. Бэлэм тэтэрээккэ оҕо үтүктэн суруйар эбэтэр ааҕар буолла да, бу оҕо оскуолаҕа бэлэм диэн өйдүүллэр. Оҕону эһээхэй эрдэҕиттэн оскуолаҕа эрэ буолбакка, олоххо бэлэмниибит. Саҥа хаамар, саҥарар буолла да, оҕону толкуйдуурга, араас сатабылларга үөрэтэбит. Дьэ мантан саҕаланар эбээт, оҕо инникитэ. Онуоха бастакы тирэх дьиэ кэргэн истиҥ сыһыана буоларын өйдөөбүт эрэ төрөппүт оҕотун үөрэтэр-такайар ньымаларын күннэтэ сайыннарар кыахтаах. Оҕо — дьиэ кэргэн сиэркилэтэ. Уһуйааҥҥа буоллун, оскуолаҕа буоллун, оҕо дьонун майгытын-сигилитин, туттуутун-хаптыытын, тылын-өһүн илдьэ кэлэр, ону тас эйгэгэ көрдөрөр. Ол аата сиэр-майгы, тыл-өс култууратын бииргэ сиэттиһиннэрэн өйдөтүөххэ наада. Маныаха киһи киһиэхэ сыһыаныттан саҕалаан, оҕо саҥарар, истэр, кэпсиир уонна кэпсэтэр дьоҕурун сайдыыта барыта киирэр. Төрөппүт оҕотун кытта элбэхтик кэпсэппит, остуоруйалаабыт, оҕото саҥарарыгар үгүс сыратын уурбут буолуохтаах. Айылҕаҕа сылдьан от-мас тыллыытын, сытын-сымарын биллэрэн, чыычаах саҥатын, уу сүүрүгүрэрин иһитиннэрэн, дьыл кэминэн уларыйыытын, дьиэ кэргэнинэн сир аһын хомуйуу, уопсайынан, оҕоҕо айылҕаны кэтээн көрүү сүдү күүс буоларын өйдөтөбүт.
Оҕоҕо таптал уонна эрэсиим
Аны оҕоҕо таптал диэни араастык өйдүүбүт. Мин кинини аһатар-сиэтэр, элбэх оонньуурунан, мааны таҥаһынан симиир буоллум да, иитэбин диэн чычаас өйдөбүл эмиэ баар. Оҕону таптааһын, атаахтатыы диэн хайдах буоларын сөпкө тутуһар инниттэн, оҕо уйулҕатын үөрэтии, сөптөөх кинигэлэргэ эбэтэр уйулҕа үөрэхтээхтэрин сүбэлэринэн сирдэтии улахан тирэх буоларын санатабын. Дьэ уонна биир сүрүнэ — оҕо доруобуйата. Онуоха дьиэ кэргэҥҥэ олохтоммут эрэсиим уонна сөпкө аһааһын улахан көмөлөөх. Өскөтүн, оҕону бириэмэтигэр утуппат, аһаппат, ийэ-аҕа түүннэри тэлэбиисэр көрөр, көмпүүтэргэ оонньуур, социальнай ситимнэри көрөр буолла, эбэтэр аһыы утаҕы оҕо көрөрүгэр элбэхтик иһэр, табаахтыыр, быдьар тылынан кэпсэтэр, оҕотун “кока-коланан”, “чипсынан” эмсэхтиир буоллаҕына, бу дьиэ кэргэҥҥэ чөл туруктаах оҕо иитиллиэ диэн этэр ыарахаттардаах. Бу сүрүн өйдөбүллэри төрөппүт кутугар-сүрүгэр иҥэрэн, сөптөөҕүн талан оҕону саҥа төрүөҕүттэн олоххо бэлэмнээһин сүрүн акылаатын оҥорор. Оҕону бэйэтин бэйэтэ дьаһанар гына үөрэтиини эмиэ кыратыттан саҕалыахха наада. Билигин бэлиэтии көрөрбүнэн, аныгы оҕону дьиэ үлэтигэр букатын сыһыарбаттар, үлэлиир эрэ оҕо толкуйдуурга үөрэнэр.
Төрөппүт эмиэ бэлэмнэниэхтээх
Аны оскуолаҕа киирэр оҕолордоох төрөппүттэр бэйэлэрэ эмиэ бэлэмнэниэхтээхтэр. Бастатан туран, оскуола тэрилин ыларга учуутал сүбэтин истэр ордук. Ол иһин мунньах буолуон иннинэ эрдэ тугу да ылымаҥ диэн сүбэлиэм этэ. Дьэрэкээн ойуулаах, араас быһыылаах тыаһыыр-ууһуур уруучука, тэтэрээт, массыына формалаах эрэһиинэ (ластик) оҕону аралдьытыа эрэ, уруок туһунан толкуйдаабакка, оонньуу олоруо. Боростуой, үөһэ өттө эрэһиинэлээх уруучука, өскөтүн, үс муннук эрэһиинэлээх (ластиктаах) буоллаҕына, ол өссө үчүгэй (маҕаһыыҥҥа атыыланаллар). Мас линиэйкэ ордук, сыыппарата да көстөр, туттарга даҕаны табыгастаах. Чараас, 12 илиистээх тэтэрээттэр барсаллар. Тус бэйэм, улахан килиэккэлээх тэтэрээти биһирээбэппин. Учуутал-учуутал ирдэбилэ араас. Ол иһин үөрэтэр учууталгыт сүбэтин кэтэһэргит ордук. Оскуолаҕа кэтэр таҥаһы (школьнай форма) төрөппүт барыта сүбэлэһэн баран, биири ылара ордук. Баатман, альбом, өҥнөөх кумааҕы, хордуон, килиэй арааһа, пластилин, харандаас дьиэҕэ элбэҕэ ордук. Бартыбыалы – бэйэҕит билэргитинэн.
Дьиэҕэ уруок ааҕар остуола, кинигэ ыскааба хайаан да баар буоларын ситиһиҥ. Күннүгэ (расписание), араас биллэриилэр ыйаналларыгар эмиэ анал миэстэ баара ирдэнэр, хаһан туох буолара ыйанан турара ордук, оҕоҕо да, төрөппүккэ даҕаны өйдөбүнньүк буолуо.
Дьэ, уонна төрөппүккэ улахан көрдөһүүм уонна булгуччу тутуһуллуохтаах быраабыла:
- Оскуолаҕа бараары туран өссө биирдэ расписаниетын бэрэбиэркэлээ.
- Бартыбыал иһэ бэрээдэктээх буоларын ирдээ.
- Куһаҕан, араас дьаллыкка ылларыы барыта хойутааһынтан саҕаланар диэн өйдөбүл баар, онон уруокка хойутаамаҥ.
- Оскуолаҕа баран-кэлэн иһэн оҕолоргутун кытта элбэхтик сэһэргэһиҥ.
- Оскуола үлэһиттэрин кытта дорооболос, оҕо төрөппүтү үтүктэр, хас биирдии үлэһиккэ болҕомтолоох буол.
- Кылааска киирдэххинэ, атын оҕолору, төрөппүттэри, учууталы кытта эйэҕэстик кэпсэт, оҕолор ааттарын хайаан да бил, кимиэхэ эрэ көмө наада буоллаҕына, оҕоҕун кытта көмөлөс, кэлин бэйэҕэр оннук сыһыаннаһыахтара.
- Оҕоҕун кылаас, оскуола ыраас буоларыгар, малга-салга харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга үөрэт.
- Оҕо истэригэр учууталы, төрөппүттэри, оҕолору куһаҕаннык саҥарыма, ырытыма.
- Оҕоҕун хаһан да атын оҕолору кытта тэҥнээмэ.
- Өйдөммөт, ыарахан боппуруос үөскээтэҕинэ, аан бастаан учууталы кытта сүбэлэс.
- Оскуолаҕа мичээрдээбитинэн, үтүөнү-кэрэни эрэ үксэтэ сылдьыҥ, оччоҕо бэйэҕитигэр да, тулалыыр дьоҥҥутугар даҕаны үчүгэй буолуо, ыарахаттары чэпчэкитик туоруоххут.
Ханнык ирдэбиллэр баалларый?
Тус бэйэм, бу оҕо оскуолаҕа үөрэнэргэ бэлэм диэн хайдах оҕону этиэм этэй?
Бастатан туран, үчүгэйдик аһыыр, ис-тас таҥаһын таҥнар, оронун хомунар, аһаабыт иһитин хомуйар, дьиэни сиппийэр эбэтэр балтытын, быраатын бэрийэр, о.д.а кыра эбээһинэстэри толоро үөрэммит оҕо хаһан баҕарар боччумнаах буолар.
Иккиһинэн, тыла-өһө бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр, сайдыбыт, санаатын толору этэр, дорҕоонноохтук саҥарар.
Үсүһүнэн, кумааҕыны элбэхтик кырыйбыт буолуохтаах. Харандааһы, уруучуканы сөпкө тутара сүдү суолталааҕын өйдүөхтээхпит (моторика рук).
Төрдүһүнэн, эрэсииминэн утуйар, турар.
Бэсиһинэн, аныгы суотабай төлөпүөнтэн, планшеттан тэйиччи тутуллубут оҕону.
Бу үөһэ этиллибит барыта баар, толоруллубут түгэнигэр буукубаны билэрин, ааҕарын, суруйарын ирдиэххэ сөп. Оттон итилэртэн хайата эрэ кыаллыбатах түгэнигэр, хаалбыт кэми баттаһа, ону ситиһэр туһугар хайаан да баар гыныахха диэн үлэлэһиҥ диэн сүбэлиибин. Баҕар, ким эрэ соһуйа истиэ, хайа, саамай кылаабынайа, суруйара, ааҕара кэнники миэстэҕэ үтүрүллүбүт дуу диэн. Өскөтүн, ити мин суруйбут ирдэбиллэрим барыта сөпкө баран иһэр буоллаҕына, оскуолаҕа киирэн ыарырҕаппат. Оҕо оскуолаҕа үөрэнэр баҕата үрдүк, үөрэх бырагырааматын кэмигэр ылынар уонна бэрт түргэнник ааҕарга-суруйарга үөрэнэр.
“Саха сирэ” хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан Татьяна САННИКОВА.