Кэккэ сылларга бырамыысыланнас өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ сайынна. Нэһилиэнньэни бу эйгэҕэ сыһыарар туһунан кэлин үгүстүк этиллэр буолла. Оттон олохтоох дьон, ыччат манна төһө бэлэмий? Биллэн турар, бастатан туран, анал үөрэхтээх исписэлиистэр ирдэнэллэр.
edersaas.ru
ОЛОХТООХ ДЬОНУ СЫҺЫАРЫАХХА
Ааспыт сылтан үлэтэ суох дьону аҕыйатар итиэннэ олохтоох дьону бырамыысыланнаска сыһыарар инниттэн “Олохтоох каадырдары – бырамыысыланнаска” диэн бырайыак үлэлиир. Быйылгыттан өрөспүүбүлүкэҕэ баар 20 тэрилтэни кытта үлэлэһэн эрэллэр. Иллэрээ сылга диэри биэс тэрилтэ этэ.
Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Москвитин иһитиннэрбитинэн, бырайыак иитинэн быйылгы 9 ый иһигэр 4500 киһини үлэҕэ ылбыттар. Итинтэн 1779-һа ыччат, 935-һэ тыа сирин олохтооҕо. Ааспыт нэдиэлэҕэ СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов олохтоох бырамыысыланнас тэрилтэтэ итиэннэ Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ кыттыылаах мунньахха бу туһунан кэпсэттилэр. Тэҥнэбил быһыытынан, былырыыҥҥы көрдөрүүнү сыымайдыахха. Тустаах бырайыак олоххо киириэҕиттэн, сылы кыайбат кэм иһигэр 2240 Саха сирин олохтооҕо үлэнэн хааччыллыбыт.
Кырдьык, билигин хайа да улууска тиий: “Уолум, кэргэним, быраатым баахтанан үлэлиир”, — дииллэрин элбэхтэ истэбит. Үрдүк хамнас аахсаллара, ама, туох куһаҕаннаах буолуой.
Сыыппаралар
2018 сылга
4500 киһи үлэҕэ киирбит
1779-һа — ыччат
935-һэ – тыа сирин олохтооҕо
САҤАЛЫЫ КӨРҮҮНЭН
Аны туран, орто анал үөрэҕи саҥалыы уларытар туһунан кэлин элбэхтэ этиллэр буолла. Тоҕо? Ама, бу иннинэ үлэ барбатах үһү дуо? Соторутааҕыта орто анал үөрэҕи саҥалыы аттарыыга үлэ биэрээччилэр кыттыылаах санаа атастаһыыта буолан ааста. “АЛРОСА” генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Дьячковскай иһитиннэрбитинэн, аҥаардас Нерюнгригэ 3000 кэриҥэ үлэһиккэ наадыйаллар эбит. Оттон билиҥҥитэ үөрэх кыһаларыгар 120 эрэ хайа үлэһитин бэлэмнээн таһаараллар үһү. Ханнык баҕарар хайысхаҕа көрдөрүү ити курдук. Оччотугар хайдах дьаһанабыт диэн ыйытыы үөскүүр.
Дьэ ол иһин, орто анал, оробуочай идэлэргэ хото бэлэмниир туһугар уларыта тутуу ирдэнэр. Үрдүттэн саба быраҕан буолбакка, чопчу ханнык хайысхаҕа төһө үлэһит илии тиийбэтин учуоттаан, аттаран көрүөхтэрэ. Саҥалыы хараҕынан.
Сыллата кыралаан экэнэмиис, юрист идэлэрин сарбыйаллар, бас быстар төлөбүрдүүллэр. Ол да үрдүнэн син биир ити хайысхаларга куонкурус үрдүк. Ол кэнниттэн үөрэхтэрин бүтэрбит дьон үлэ булбакка ханна түбэһиэх үлэлииллэр эбэтэр букатын даҕаны үлэтэ суохтар ахсааннарын хаҥаталлар. Биэнсийэлээх дьонноругар иитиллэллэр.
ИДЭНИ СӨПКӨ ТАЛЫЫ
Салайааччылар уонна үлэ биэрээччилэр мунньахтарын кэмигэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ төрөппүтү кытта үлэлэһиэххэ наада диэн сөптөөх санааны эттэ. Оҕо идэтин сөпкө таларыгар төрөппүт улахан оруоллаах. Ханнык даҕаны учуутал дьайар кыаҕа суох, кини оннук сүгэһэри ылыныан даҕаны баҕарбат. Оттон төрөппүт билиитэ-көрүүтэ татым буоллаҕына, сөптөөх идэҕэ таба тайанара уустук. Сорохтор, ханнык идэлэр баалларын, ол идэни талан ыллаҕына оҕото ханна үлэлиэн, тугунан дьарыктаныан билбэттэр. Саайтка барыта сиһилии суруллан, быһаарыллан турар дииллэр эрээри, тыа сиригэр интэриниэт быстар мөлтөҕүн бэркэ билэбит. Кырдьыгын эттэххэ, билигин оскуола үөрэнээччилэригэр идэни талыыга үлэни ыытыы ситэ барбат, психологтар ыытар тестированиеларыгар эрэ олоҕурар. Төһө кыалларынан, оҕолору тэрилтэлэргэ миэстэтигэр тиийэн билиһиннэрэр, кэпсиир ирдэнэр. “Сүүстэ истибиттээҕэр, биирдэ көрбүт ордук” диэн мээнэҕэ этиллибэт. “Оскуола — орто үөрэх — тэрилтэ” диэн санаанан салайтарар наадатын этэллэр.
Онон мунньах кэмигэр бырамыысыланнаска каадырдары бэлэмнииргэ кластердары тэрийии боппуруоһун дьүүллэстилэр.
ДЕМО-ЭКСЭЭМЭН УОННА САТАБЫЛ
Былырыыҥҥыттан ыла Саха сиригэр демо-эксээмэн киирэн эрэр. Ол аата тугуй? Көннөрү эксээмэнтэн туох даҕаны уратыта суох. Атына диэн, урукку сылларга эксээмэн туттарааччы хайдах сыбааркалыыры билиэт тардан ылан тылынан кэпсиир эбит буоллаҕына, билигин көрдөрө-көрдөрө быһаарыахтаах. Кини бу сылларга туохха үөрэммитин онно көрдөрөр.
Ырытар үөрэхтээх дьон, аны 50-ча сылынан идэ диэн суох буолуо, аҥаардас сатабылынан (компетенция) көрөн үлэҕэ ылар буолуохтара дииллэр. Буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа, ол иһигэр Саха сирэ эмиэ “Эдэр профессионаллар” хамсааһыҥҥа хорсуннук хардыылаата.
ҮЛЭҔЭ КИИРИИНИ ТУОХ АТАХТЫЫР?
Быйыл саас ыам ыйыгар орто анал үөрэх тэрилтэлэрэ уонна үлэ биэрээччилэр кыттыылаах мунньах буолбута. Быһатын эттэххэ, үөрэх тэрилтэлэрэ үөрэҕи саҥа бүтэрбит оҕолору үлэнэн хайдах хааччыйалларын туһунан бэйэлэрин уопуттарын үллэстибиттэрэ. Онно ыйыллыбытынан, үөрэх тэрилтэтэ төһөнөн элбэх тэрилтэни кытта дуогабардаах да, барыстаах хаалар эбит. Аны, иккиһинэн, үлэ биэрээччилэр үөрэҕи саҥа бүтэрбит дьону, уопута суох диэн үлэҕэ ыларга тиэтэйбэттэр эбит. Дьэ, ол иһин, идэни талыы тэрээһиннэриттэн саҕалаан, быраактыкаҕа тиийэ үлэ биэрээччини кытта кыттыһан бииргэ үлэлэһэр наада диэн түмүккэ кэллилэр. Олохтоох дьон бэйэбит бэлэм буоларбыт эрэ ирдэнэр.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru