Мин 1935 с. Бүлүү улууһун Өргүөт нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Үс саастаахпар Тоҕус нэһилиэгэр, Сиипсэп алааһыгар олорор Агафия Егоровна уонна Егор Афанасьевич Сивцевтэр ииттэ ылбыттара.
edersaas.ru
1942 с. аҕам аармыйаҕа ыҥырыллыбыта, онон ийэбиниин иккиэйэҕин хаалбыппыт. Ийэм эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, элбэх саҥалаах-иҥэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах, “Бассабыык” холкуос биир кыайыылаах-хотуулаах үлэһитэ этэ. От үлэтигэр холкуос звенотун салайааччыта буолара. Күн аайы биир гектартан ордук иэннээх ходуһаны илии хотуурунан охсоро, от мунньарыгар кыраабылынан, оту холорук сөрөөн эрэрин курдук атаҕынан кытта тэбэн мунньара. Ханнык да үлэттэн толлон турбата. Кыһын икки оҕуһунан пиэрмэҕэ от тиэйэрэ, ойууртан уокка оттор маһын кэрдэн киллэрэрэ.
Оо, оччотооҕу холкуос үлэтин ким ааҕан ситиэ баарай? Саас бааһынаҕа балбаах таһыыта, онтон бааһынаны хорутан бурдук ыһыыта, от үлэтэ. Салгыы бурдук быһыыта, ол дьаһала, күөллэр тоҥнохторуна бурдук астааһына… Биһиги холкуоспутугар малатыылка диэн суоҕа, инньэ гынан, күөл хаарын ыраастаан баран, бурдугу мууска молочонон сынньаллара. Хараҥаттан хараҥаны ыпсаран, холкуос түгэҕэ биллибэт түбүктээх уонна ыарахан үлэтигэр сылдьар дьоммутугар оҕолор көмөлөһөрбүт. 13-15 саастаахтар бэйэлэрэ бүтүн үлэһити солбуйаллара, оттон уоннарын туола илик бэдиктэр тустаах үлэбит үгүһэ.
Ирээт үлэбит
Кыһыҥҥы өттүгэр ийэм миигин Төрүт диэн арыыга олорор аймахпытыгар Нукунааннарга – Евсеев Николай Николаевич, Елена Ивановналаахха киллэрээччи. Күнүс тастыҥ эдьиийим Өкүлүүнэлиин дьиэҕэ хаалааччыбыт. Дьиэ харбааһына, түннүк кырыатааһына, хаар уулааһына, уокка оттор мас кыстааһына биһиги ирээт үлэбит этэ. Нукунааннар оннук мөлтөх олохтоох ыал буолбатахтара буолуо да, мэлдьи тугу эрэ сиэбит, тото аһаабыт киһи диэн санаалаах сылдьарбын өйдүүбүн. Биирдэ сааһыары былах быһааччылар кэлэн, биһиэхэ түһүүлэннилэр. Былахтарыгар барбыттарын кэннэ, биир утукаантан быһыы лэппиэскэни ылан сиэн кэбистибит. Киэһэ дьоммут кэлбиттэригэр кыбыстан, кирик-хорук сырыттыбыт. Дьоммут чэйдээтилэр, урут остуолга иҥээҥниир бэйэбит ыраах сылдьабыт. Арай, биир киһи чуо миигин ыҥыран ылан: «Дьэ сэрэн, нохоо, лэппиэскэбин эн уоран сиэбиккин, тыаҕа таҕыстаххына кэһэтиэм!» — диэн мөхтө. Онно бэркэ куттаммытым уонна киһи сээкэйин ыйыппакка эрэ ылыы “уоруу” диэн сааттаах быһыы буоларын бигэтик өйдөөбүтүм.
Куйуурдаан сиэтэхтэринэ, ыаллар быччыкы, мунду бэрсээччилэр, оччоҕо тиит эбэтэр бэс мас хатырыгын ыраастаан баран, субатын хаҕылаан ылан, тардаах ууга булкуйан, балыкпытын эбэн, үөрэ астаан сиирбит үчүгэй да буолара! Сутуканы сааскы дьыбардаах сарсыарда кэлиигэ соҕоҕунан сыстахха бытарыйан хаалара, онно бурдук оҕотун эбэн, хааһылаан сиирбит.
Талкы уонна суоруна
Дьиэ кыһыҥҥы үлэтин биир көрүҥүнэн тирии имитиитэ этэ. Оччотооҕу дьон атахпыт таҥаһа барыта тирии этэрбэс буолара. Тириини түүтүн кыһыахтаан, эбэтэр хотоҥҥо сииккэ сытыара түһэн баран, ыраастыыллара, ол аата саппыйаанныыллара. Имитиэх иннинэ сүөһү тириитин аҥаарын эбэтэр чиэппэрин тарга эмэҕи буккуйан илитэллэрэ уонна дэлби суулаан, сылаас сиргэ хоннороллоро. Нөҥүө күнүгэр ол эмэҕин ыраастаан, тириини хамса умнаһын курдук кытаанахтык бобо кэлгийэллэрэ уонна дьэ, имиттэрэллэрэ. Сытыары талкы баттыыр маһын улахан дьон туталлара уонна бокуойа суох баттаа да баттаа буолаллара, оттон биһиги, оҕолор, муостаҕа олорон эрэн, тириини тутан, эргитэн биэрэрбит. Бу эмиэ бэрт сылаалаах, унньуктаах үлэ этэ. Утуктаан, сылайан, аллайан хаалан, баттыыр маска илиигин уган биэрдэххинэ, тарбаххын мэһиттэрэн, тыҥыраҕыҥ көһөн, илииҥ ыалдьан уһуннук эрэйдиирэ…
Бурдугу суорунаҕа тардыы эмиэ оҕо үлэтэ этэ. Алаадьы бурдугун тардыы ордук сылаалааҕа, суорунаны аа-дьуо, сыыллары эргиттэххэ, олус үчүгэйдик мэлиллибит бурдук түһэрэ. Оттон хааһы уонна лэппиэскэ бурдугун бөтөрөҥнөтө соҕус тардан, түргэнник бүтэриллэрэ.
Оҕус иччитэ этим
Саас булуугунан сири хорутууга оҕус сиэтэрим. Бу даҕаны туһугар ыарахан, ордук кытаанах муннулаах оҕус түбэстэҕинэ эбэтэр булуук тутааччыҥ мөҕүүк түбэлтэтигэр, «айака» үлэ буолара.
От кэбиһиитигэр эмиэ оҕус сиэтэрим. Күһүөрү сайын түүн хойукка диэри үлэлиирбит, оппут көстүбэт буолааччы, ааһа баран иһэн кыдамаһыт саҥатынан оппутун булааччыбыт. Түүн хойут утуйбута диэн кими да атаахтаппат этилэр, сарсыарда ким-хайа иннинэ туран оҕустаргын үлэҕэ бэлэм оҥоруу – оҕус сиэтээччи оҕолор эбээһинэспит этэ. Биирдэ орто толооҥҥо от кэбиһэ сылдьан, арай, арыылаах алаадьыны сиэн матыйа олоробун, үөрүү-көтүү бөҕөбүн, ол быыһыгар дулҕаттан иҥнэн умса баран түһэбин.. Уһуктубутум – хантан арыылаах алаадьы кэлиэй, оҕуһум дөрөтүн тута сылдьар эбиппин. Наһаа да хомойбутум.
Биир сайын, бу уол арыый улаатта диэтэхтэрэ, бугул түгэҕин харбааччы оҥороннор, дуоһунаспын үрдэппиттэрэ. От угааччы (оту сыарҕаҕа тиэйэр киһи) бугулун ыла-ыла баран иһэр, ону ситиһэн утары харбаан иһэр эмиэ эрэйдээҕэ. Ол иһин, сарсыарда эрдэ киирэн, киэһэ хойукка диэри соҕотоҕун хаалан бугулларым оннун харбаан чөмөхтүүрүм.
Кутуйах хасааһа – үтүр ас
Күһүн, бурдук хомуллубутун кэннэ, бааһынаҕа тохтубут куолаһы ичигэстээн холкуоска туттарарбыт. Элбэх оҕо хомуйбута баһаам эбиискэ буоллаҕа. Ити сылдьан, кутуйах хасааһын булан дьоллонорбут. Хаппыт мас лабаатын уһуктаан баран, кутуйах суола-ииһэ баар сиринэн дьөлүтэ анньыталыыгын. Сорох оҕо кылыһыттан ыраастаммыт, ып-ыраас бурдук арылыйа сытарын хостоон саха тэҥэ суох сананар. Ардыгар үүнэн түүнүгүрбүт, хараарбыт бурдук түбэһэрэ да хаалбат. Оннук бурдук лэппиэскэтэ эмиэ хара дьүһүннээх, саахар амтаннаах буолар.
Пропагандист кинигэтинэн ааҕарга үөрэммитим
Ийэм үлэтин быыһыгар холкуос хонтуоратыгар остуорастаабыта, онно көмөлөһөрүм. Биирдэ хантан эрэ мааны таҥастаах Пропагандист диэн киһи кэлбитэ, миэхэ үчүгэй ойуулаах “Кремль чаһыыта” диэн кинигэни биэрбитэ уонна: «Аныгыскы кэлиибэр бу кинигэни ааҕан тоһуйаар», — диэбитэ. Суотчут чүөчэлэртэн уонна хонтуораҕа киирэр-тахсар дьонтон ыйыталаһан, сотору ааҕарга үөрэммитим. Суорунаҕа бурдукпун да тардарбар аҥар өттүбэр кинигэбин уунан туран ааҕар уонна бэчээтинэйинэн бэлиэтэнэр буолбутум.
Биһиги Сивцев алааһыгар олорорбут, оттон оскуола Хампаҕа уонна Тоҕуска эрэ баара – ол ыраах этэ, инньэ гынан, үөрэх туһунан санаа суоҕа. Бороҕон, Тоҕус холкуостаахтара кииҥҥэ киирэллэригэр, мэлдьи биһиэхэ сылдьан, көлөлөрүн уоскутан, чэйдээн ааһаллара. Ол дьон, бу оҕону үөрэттэриэххэ баар эбит дииллэрэ. Ийэм ону ылынан эбитэ дуу, уон биир сааспар Хампа оскуолатыгар барбытым, ол саҕана Хампаттан биэс биэрэстэлээх Чэкчэллэй диэн уонна Үрэн диэн алаастарга олорор этибит. Күн аайы суос-сатыы биэс-алта биэрэстэни сарсыарда, киэһэ сатыы сылдьан, пиэрибэй кылааһы бүтэрбитим.
Түмүк тыл
Аҕам аармыйаттан 1947 с. кэлбитэ. Дойдутуттан араҕыаҕыттан Чекаркуль куоракка байыаннай собуокка үлэлээбит эбит. Сэрии бүттэ диэн олохпут тосту тупсубатаҕа. Аччык аҥаардаах, кырыымчык олох хас да сыл салҕанан барбыта. Ити ыараха н сылларга тыа дьоно кэтэх сүөһүлээх буолан эстибэтэхтэрэ. Ол иһин, биһиги ыал күн бүгүҥҥэ диэри сүөһүбүтүн тута сылдьабыт. Оҕолорбутун эмиэ оннук иитэммит, үрүҥ аһы уонна эти быспаппыт. Хайа да кэмҥэ ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитии – саха ыала барахсан этэҥҥэ олоруутун кистэлэҥэ буоллаҕа.
Григорий Сивцев, тыыл, үлэ бэтэрээнэ. Бүлүү, Өкүндү, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru