«Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак иһинэн үлэлиир “Онкопоисксаха.рф” бырайыагы өрөспүүбүлүкэтээҕи онкодиспансер үлэһиттэрэ толкуйдаан, 2020 сыл атырдьах ыйыгар олоххо киллэрбиттэрэ. Бу бырайыак чэрчитинэн, ханнык баҕарар киһи дьиэтиттэн тахсыбакка олорон, искэн ыарыыларыгар доруобуйатын бэрэбиэркэлэниэн сөп.
Бу ааспыт 8 ый устата уонча тыһыынча кэриҥэ киһи анкетаны толорбут, кинилэртэн 5,9 тыһыынча киһи диспансерга кэлэн, доруобуйатын бэрэбиэркэлэммит. 4 киһиэхэ искэни булбуттар, 129 киһиэхэ искэн үөскүүр сибикилэрин булан, онкодиспансерга кэтээн көрүүгэ ылбыттар. 781 киһиэхэ атын ыарыылары булан, поликлиникаларга эмтэнэргэ ыыппыттар.
Бу курдук онкопоисксаха.рф саайтка киирэн, Саха сиригэр үгүстүк көстөр искэн ыарыыларын (тыҥа, быар, оһоҕос, дьахталларга эмиий, эр дьоҥҥо былчархай араага) сибикилэрэ баалларын-суохтарын бэрэбиэркэлэниэххэ сөп.
Бастаан саайтка регистрацияны ааһаҕын, онтон анкетаны толороҕун. Бырагыраама “бу киһиэхэ искэн сибикилэрэ бааллар” диэн сабаҕалаатаҕына, онкодиспансерга ыҥыраллар, онно быраастар дириҥник чинчийэн көрөллөр.
Саха сиригэр бу саҥа, пилотнай бырайыак буолар. Онон үчүгэй да, куһаҕан да өрүттэрин үөрэтэн көрөллөр. Бастакы түһүмэххэ хас эмит ахсааннаах дьону көрөн, инникитин үлэ хаамыытын тупсарар уонна поликлиникалары хабар сорук турар.
Онон бу бырайыакка кыттар дьон ахсаана элбээн иһиэҕэ саарбахтаммат. Бу олус табыгастаах, судургу ньыма. Үчүгэйэ диэн, бырайыакка үлэлээбэт-үөрэммэт дьон, биэнсийэлээхтэр, урбаанньыттар, уо.д.а. кыттар кыахтаахтар. Үлэлиир дьоҥҥо диспансеризация ыытыллара олус үчүгэй, ыарыыны эрдэттэн булан ылыахтарын сөп. Оттон маннык диспансеризацияны ааспат дьон ыарыыны баалатан кэбиһэллэрэ баар суол.
Өрөспүүбүлүкэҕэ 12 881 киһи онкодиспансерга учуокка турар. Сыллата ортотунан 1250 киһи тыына быстар.
Доруобуйаҥ – бэйэҥ илиигэр
40 сааһын ааспыт киһи бу босхо бырайыагынан туһанан, доруобуйатын бэрэбиэркэлэнэрэ хайаан да наада. Хас биирдии анкета уонча ыйытыылаах. Уустуга суохтар эрээри, холобур, кыра сылдьан ханнык ыарыынан ыалдьыбыккын билиэхтээххин. Биир эмит ыйытыыга “сөп” диэн хоруйдаатаххына, салгыы диспансерга скрининг-чинчийиигэ ыҥыраллар. Тоҕо диэтэр, бу ыйытыылар ыарыы сибикилэринэн оҥоһуллубуттар. Тус кэбиниэккэр киирэн, хаһан, хас чааска баран көрдөрөргүн бэйэҥ талаҕын.
Скрининг – бу искэн ыарыыта үөскүөн иннинээҕи сибикилэри булуу. Анкета түмүгүнэн, биир эмит уоргаҥҥа “высокий риск развития рака” диэн буоллаҕына, скриниҥҥа ыҥыраллар. Ол эрээри, маннык түгэҥҥэ ыксыыр сатаммат. Бу аата эйиэхэ искэн ыарыыта баар диэн буолбатах, “искэн үөскүөн сөптөөх сибикилэрдээх” диэн. Онон ситэри баран, чинчийтэрэр, бэрэбиэркэлэнэр наада. Өскөтүн, ыарыы саҥа саҕаланан эрэ кэмигэр буллахтарына, искэни ситиһиилээхтик эмтииллэр.
Быар искэнэ
Бу киэҥник тарҕаммыт уонна күүскэ, түргэнник хам ылар, атын уорганнарга тарҕанар искэн көрүҥэ буолар. Туохтан үөскүүрүй? Сүрүннээн иһии (воспаление) олоҕурбут көрүҥҥэ көһөн баран, быар эттиктэрэ чэрдийэн, өлүктүйэн (фиброз, цирроз) барыытыттан үөскүүр. Онон быар өр кэмҥэ иһэн сылдьара кутталлаах. Бу иһии сүрүннээн В, С, Д гепатитынан ыарыйдахха уонна быар сыаланнаҕына үөскүүр. Сааһырыы, табахтааһын, арыгыны иһии, уойуу, “инсулинорезистентность” искэн үөскүүрүгэр көмөлөһүөхтэрин сөп.
Саха сиригэр 2019 сыллаахха 176 киһи быар искэнинэн ыалдьара биллибитэ: I-II стадиятыгар 25,5%, III стадиятыгар — 47,7%, IV стадиятыгар — 28,1% булуллубуттара. Бу III-IV стадиятыгар тиийбит дьон, баалатан кэбиһэн, үтүөрэллэрэ уустук буолар. Диагноһы туруорбуттарын кэннэ, сыл иһигэр бу дьон 57,9%-на өлбүтэ.
Хайдах билиэххэ сөбүй? Ыарыы биллибэккэ сылдьан баран, кэнники олус түргэнник сайдар. Атын ыарыылары (гепатит, үөс тааһырыыта) кытары биир соҕус сибикилээх буолан, бутуйуохха сөп. Сүрүннээн ис үллэр, уҥа ойоҕос аннынан ыалдьар, тирии, харах саһарар, иик хараҥа өҥнөнөр, куруук сылайа сылдьар, сэниэтэ суох, аһыаххын баҕарбат буоллахха, төрүөтэ суох ыран хааллахха – бу аата быар ыалдьар. Оттон өр кэмҥэ куолас сүтэр, эбэтэр кыыкыныыр буолбут, ааһан-араҕан биэрбэт, салыҥа хоҥнубат сөтөл (сороҕор хааннаах, ириҥэлээх) буулаатаҕына, түөс иһэ ыалдьар, лимфа былчархайдара испит буоллахтарына — бу аата искэн сибикилэрэ.
Скрининг-чинчийиигэ УЗИ-ны, онкомаркеры быһаарыыны (АФП) оҥороллор.
Эмиий искэнэ
Бу Арассыыйаҕа олус тарҕаммыт искэн көрүҥэ. Искэн ыарыылаах дьахталлар 21,1%-гар көстөр. Ыалдьыбыт дьахталлар орто саастара – 61,4 сыл. Бэл диэтэр, эр дьон эмиийдэрэ эмиэ ыалдьыан сөп эбит (0,3%).
Саха сиригэр 2019 сыллаахха 275 киһиэхэ I-II стадиятыгар — 67,3%, III стадиятыгар – 22,8 %, IV стадиятыгар – 9,9% эмиий араага булуллубута. Сыл иһигэр 4,5%-ра өлбүтэ. Төһөнөн эрдэ булуллар да, үтүөрүү бырыһыана үрдүк.
Туохтан үөскүүрүй? Ыйданыы олус эрдэ кэлбит, хойут бүппүт, дьахтар төрөөбөтөх, оҕо түһэртэрбит, табахтыыр, арыгы иһэр, диабеттаах, уойбут уонна аҕыйахтык хамсанар буоллаҕына, бу ыарыы үөскүүр төрүөтэ элбиир.
Хайдах билиэххэ сөбүй? Эмиий кытаанах хомуоктанар, тириитин сорҕото имиллибит, уларыйбыт курдук буоллаҕына, тумуктарыттан хааннаах сүмэһин ыгыллан кэллэҕинэ, хонноххо лимфа былчархайа истэҕинэ, тута бырааска көрдөрүөххэ наада.
Дьахтар 35 сааһыгар диэри сыл аайы УЗИ-га түһүөхтээх, 35-һин кэннэ маммографияны ааһыахтаах. Маммография туох эрэ уларыйыыны эрдэттэн булар, онон ситиһиилээхтик эмтэниллэр.
Суон оһоҕос искэнэ
Доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтин (ВОЗ) чахчытынан, оһоҕос искэнэ тарҕаныытынан 3-с миэстэҕэ турар. Аан дойдуга сыл аайы 1 мөлүйүөн киһиэхэ бу ыарыыны булаллар, 600 тыһыынча киһи тыына быстар. Бу дьон 30%-гар IV стадиятын булаллар.
Күннээҕи аска кыһыл эти элбэхтик сиэһин, суон оһоҕос иһиитэ (язвалаах колит, Крон ыарыыта), табахтааһын, арыгыны иһии, уойуу, хамсаммат буолуу – бу барыта искэн үөскүүрүгэр төрүөт.
Хайдах биллэрий? Өр кэмҥэ биллэрбэккэ сылдьар. Хойуу тахсарыгар хааннырар буолуон сөп, ол эрээри ону геморройга күтүрээн, быраастар наадыйбакка хаалаллар. Эмискэ гемоглобин түһэн, анемия үөскээбит буоллаҕына, бу эмиэ сэрэхэчитиэхтээх. Ол аата оһоҕос тимири иҥэриммэт буолбутун бэлиэтэ. Онон эрдэ бэрэбиэркэлэнэ сылдьыбыт ордук.
Бу ыарыыны хойууга хаан баарын бэрэбиэркэлээн, иммунохимическэй чинчийиини оҥорон билиэххэ сөп. Хаан баар буоллаҕына, фиброколоноскопия диэни оҥорон, оһоҕос иһин киирэн көрөллөр.
Киэли тиэрбэһин искэнэ
Бу маатка тиэрбэһигэр (шейка) искэн тахсарыгар папиллома вируһа (ВПЧ) төрүөт буолар. Бу вирус киэҥник тарҕаммыт, 100-тэн тахса көрүҥнээх, онтон 14-дэ – онкогеннай. Бу вирус половой сылдьыһыы түмүгэр бэриллэр.
Олус эрдэ половой олоҕунан олоруу, партнердары уларыта сылдьыы, презервативтан аккаастаныы, табахтааһын, иммуносупрессивнай эмтэри иһии, венерическэй ыарыылар, эрозия, төрүүргэ киэли тиэрбэһэ эчэйиитэ, о.д.а. төрүөт буолаллар.
Олус элбэх уонна хааннаах салыҥ тахсар, ону тэҥэ, ыалдьар буоллаҕына, гинекологка суһаллык көрдөрүөххэ наада.
Бу ыарыыны тест, кольпоскопия, ПАП-тест уонна убаҕас цитология ньыматынан быһаараллар.
Эр киһи былчархайын искэнэ
Эр киһи былчархайын (простата) искэнэ өр кэмҥэ биллибэккэ сылдьар. Онон 45 саас кэннэ бырааска көрдөрүнэ, анаалыс туттара сылдьыахха наада. Сүрүннээн 55-рин ааспыт дьоҥҥо булаллар. Саха сиригэр 2019 сыллаахха 114 киһиэхэ простата искэнин булбуттара: 54% — I-II стадиятыгар, III стадиятыгар – 8,8 %, IV стадиятыгар – 37,2%. Сыл иһигэр пациент 6,7%-на өлбүт.
Субу-субу эрээри, ычык-бычык ииктэтэр, ол кэмҥэ ыарытар буоллаҕына, бырааска барыахха наада. Хаан анаалыһыгар антигены булан, УЗИ нөҥүө көрөн, быһаараллар.
Тыҥа искэнэ
Бу киэҥник тарҕаммыт уонна күүстээх ыарыы көрүҥэ. Хойут булуллар уонна түргэнник атын уорганнарга тарҕанар. Сүрүн төрүөтүнэн тыҥа иһиитин ыарыылара (олоҕурбут бронхит, ХОБЛ, о.д.а.) буолаллар. Табахтааһын эмиэ оруоллаах, искэн үөскүүр кутталын 10 төгүл улаатыннарар.
Саха сиригэр 2019 сыллаахха 401 киһиэхэ тыҥа искэнин булбуттара: I-II стадиятыгар — 24,4%, III стадиятыгар — 35,8%, IV стадиятыгар — 39,4%. Сыл иһигэр 55,9% пациент өлбүтэ.
Эмиэ биллэрбэккэ сылдьан ыарытар, үксүгэр атыны көрдөрүнэ сылдьан, алҕас булаллар. Сибикилэрэ атын ыарыылар гиэннэригэр майгынныыллар: аҕылааһын, ыараханнык тыыныы, кураанах сөтөл, кыыкынаан саҥарыы, сэниэ суох буолуута, эмискэ ырыы-дьүдэйии, былчархай иһиитэ, о.д.а.
Эрдэттэн булууга флюорография көмөлөөх. Сибикилэр баар буоллахтарына, кыра дозалаах көмпүүтэр томографиятыгар (НДКТ) түһэрэллэр. Бу томография бэрт кыра да уларыйыыны булар кыахтаах, ол эрээри 40 саастан эдэр дьоҥҥо оҥоһуллубат.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: онкопоисксаха.рф
Салайааччы санаата
“Атын ханна да суох бырайыак”
Любовь Бурнашева, өрөспүүбүлүкэтээҕи онкодиспансер кылаабынай бырааһын солбуйааччы:
— Аан дойду үрдүнэн скрининговай чинчийиилэри маассабайдык ханна да ыыппаттар. Арассыыйаҕа да маннык суох. Биллэн турар, бу үп-харчы өттүнэн ороскуоттаах. Элбэх миэдик үлэлиир, анал тиэхиньикэ туһаныллар. Ол эрээри киһи олоҕун сыаната кэмнэммэт.
Ыарыыны баалаабакка, эрдэттэн булан, эмтиир ордук. Скриннинговай чинчийии көрдөрөрүнэн, бастакы 3 сылга дьоҥҥо искэни хойутаан булаллар, онтон кэлин эрдэ булар буолаллар, биһиги онно дьулуһабыт.ежит мужской репродуктивной системе.