Сэрбэҥ оҕонньор Дагданы батыһыннаран тахсыбытыгар, мустубут дьон: «Дагдаҕар! Дагдаҕар! Дагдаҕар!» — диэн, даппыларын үҥүүнэн кырбыы, биир күдьүстүк уруйдуу көрсүбүттэрэ. Сэрбэҥ тайах мастаах илиитин өрө көтөхпүтүгэр, чуумпуран барбыттара.
— Оту кытта от, маһы кытта маш буолар кэмнэр чугаһаан эрэллэр, айылҕа муҥутаан һитиитэ, айаҥҥа турунуохпут. Кэм хаххалаах, көмүшкэллээх курдук һананан, туора харах далыгар көштүбэт курдук айанныа этибит. Иһитигирдик… Бу үөр көрдөөн, мунан-тэнэн һыштыбыт урааҥхай урдуһун көрдүгүт. Кэмэ кэлиэр диэри биһигинниин баршыа. Ытарын, һылбырҕатын, кыанарын көрдөрдө. Аны аттаран туруорар туһуттан, бэйэтин оонньуутун көрдөрүө, — диэбитигэр, дьон суугунаһа түспүттэрэ.
— Үчүгэй, үчүгэй. Илдьэ барыаҕыҥ, кыахтаах бөтөс эбит.
— Оттон хоһууннары кытта сылдьыа буоллаҕа.
— Ээ, омук оҕото Барылахтаах буолуо…
— Тугуй ол? Киһиттэн ураты оонньуулаах дуо?
— Оҕолору кытта уучахтары бэрийдин, хайа, түүнүн манааһын диэн баар дии…
— Үлэһит илии хаалыа суоҕа…
— Бээ, тохтооҥ! Оонньоон көрдөрдүн, онтон көрүөхпүт. Чэ, Дагдаҕар, туохха һыштаҕашкыный? Туора омук дьонун һөхтөрөр оонньуулааххын дуо? — диэн Сэрбэҥ оҕонньор кыыкынаабыта.
— Сөхтөрөрбүн-сөхтөрбөппүн билбэппин эрээри, оонньуом. Үчүгэйдик алаҥаалыыр хоһуунна манна туруоруҥ. Миигин маамыкта усталаах сиргэ илдьэҥҥит, харахпын саба баайыҥ. Илиибин өрө ууннахпына, биир илиим салбаҕын саҕата ытыалаатын. Өскөтүн оххо таптаран өллөхпүнэ, араҥастаан уматан кэбиһээриҥ. Дьылҕам оннук буоллаҕа… Өлөр оонньуу, онон, бука диэн, чуумпурдаргыт, — диэт, Дагда туруохтаах сирин диэки хаама турбута.
Туматтар саллан, саҥаларыттан матан, кэнниттэн көрөн хаалбыттара.
— Һы, туох харса суох бөтөһүй? Кими ыттарабыт…
Дэбэҥдэ илбиһиттэн тахсаары, алаҥаалыыр кыаҕа суох, — диэн Тэгиэс оҕонньор хаахынаабыта.
— Тыымпына, эн ытан көрөрүҥ дуу, биитэр Чууругу олордон эрэ аҥаабыллатабыт дуу… — Сэрбэҥ кыыкынаабыта.
— Суох, суох… Ити оҕо баламат санаата ини… Хайа, үнүр бэйэҥ этэн эрэриҥ дии: «Тыыннаахпыт тухары санаа баттыга оҥостон, куотар, саһар дьылҕабытын сиэннэрбитигэр аҕыыбыт дуо?» — диэн. Чуурук биһикки кинини ас гыныахпыт суоҕа. Кыыһым Чэмэйэ өлөрбөт гына, малтаар оҕунан дэгэпчилиэ. Ол даҕаны сөп гынар ини…
— Һөпкө эттиҥ, кыыш ыттын. Аны өлөрөн, ол алдьархайа буолуо, — Сэрбэҥ оҕонньор илиитинэн сапсыйбыта.
Дагданы кулгаахтарын үрдүнэн харахтарын ыксары баайан, хонуу ортотугар туруоран кэбиспиттэрэ. Киниттэн маамыкта устата тэйиччи сиргэ баттаҕын түөрт үөстээн өрүммүт, бэйэтин саҕа үрдүктээх алаҥааны туппут чөмчүүк саастаах кыыс оҕону киллэрэн туруоран кэбиспиттэрэ. Кыыс тэйиччи турар ийэтин көрө, өрө тыынан ылбыта. Умса көрөн турбахтаат, нимчикааныттан биэс оҕу таһааран, иннигэр хороччу анньыталаабыта. Атахтарын ахчаччы соҕус тутан, алаҥаатын лыабатын тардыалаан ыла, муос төбөлөөх малтаар оноҕоһу уурунан, бэлиэ күүтэн турбута. Дагда төбөтүн төҥкөтөн, суугун-сааҕын иһиллии туран, сиккиэр тыал саба охсон ааһарыныы, кулгааҕа аһыллан кэлбитэ. Ону үргүтүмээри гыммыттыы, аа-дьуо уҥа илиитин көтөхпүтэ. Эмискэ лыаба дапсыга охсуллан дарылаатын, Дагда оноҕос түөһүн туһаайбытынан сурулаан иһэрин көрөргө дылы гынаат, улаханнык хамсаммакка, аҥаар атаҕынан иккис атаҕын кэннинэн хатыйа үктэнээт, ойоҕоһунан тураатын, оноҕос сирилээн ааспыта. Кыыс сөҕөн, ыйаастыгас харахтара кэҥээн ылбыта. Сиргэ туруору аспыт охторун сулбурута тардыалаан ыла, ытыалаан субуруппута. Оҕо бүппүтүн өйдөөбөккө, кураанаҕы харбыалаан иһэн, таппатах кыһыытыттан олоро түһээт, ытаан сыҥырҕаабыта.
— Оо, тугутчааным… Чэмэйэ… Олус даҕаны түргэнник уонна табатык ытыалаатыҥ. Ээ, оҕом барахсан… — диэбитинэн, Тыымпына сүүрэн кэлэн, ытаан ыгдаҥныы олорор кыыһын төбөтүн имэрийбитэ. — Ити көстүбэт үһүс харахтаах киһи… Мин даҕаны табыам суох эбит, — дии-дии, кыыһын туруоран, сиэтэн илдьэ барбыта.
Ытыыны көрөөрү иһийэн турбут дьон күйгүөрэ, хаһыытаһа түспүттэрэ.
— Тыый, харахтарын куһаҕаннык баайбыттар дуу…
— Сүүһүгэр үһүс харахтаах быһыылаах…
— Кулгааҕынан көрөр дуу.
Дагда оноҕосторго таптарбатаҕыттан бэйэтэ даҕаны астынан, сүүрэн сэгэйэн кэлбитэ.
— Дьэ, кулгаахтаах урдуш эбиккин… Һөхтүм, аштынным. Айаммыт уштата көрөр харах, иштэр кулгаах буолуоҥ, — Сэрбэҥ оҕонньор үөрэн, хараҕа көстүбэт буолуор диэри сирэйэ мырчыстыбыта. Дагданы бакырыспыт тарбахтарынан харытыттан харбаан, ибигирэтэн ылбыта.
Иван Андросов-Айанньыт.
Тумаҥҥа симэйлийбиттэр: роман 5-с олуга: Уһуйуллуу. Дагдаҕар.
“Айар”, 2024 с.
Д.Н.Мухин уруһуйа