Олоҥхо Ыһыаҕын көрсө намнар «Үөлэн Кыырдьыт» испэктээги көрдөрдүлэр

Бэс ыйын 20-21 күннэригэр кыыс кэрэ Наммыт сиригэр Олоҥхо өрөспүүбүлүкэтээҕи XIII ыһыаҕа ыытыллар. Онон, Эҥсиэли хочотун олохтоохторо бука бары олоҥхо алыптаах эйгэтигэр, норуоппут төрүт култууратыгар, үгэстэригэр, аһыгар-таҥаһыгар, ииһигэр, оһуордарыгар болҕомтолоро күүһүрдэ. Бу үтүө хамсааһынтан биһиги үөрэхпит кыһата – И.Е.Винокуров аатынан Намнааҕы педагогическай кэллиэс туора турбата. Ол курдук, муус устар 30 күнүгэр үс көлүөнэ дьон – устудьуоннар, үлэһиттэр уонна бэтэрээннэр бары түмсэн, Василий Николаевич Попов-Бочоох олоҥхотунан «Үөлэн Кыырдьыт» испэктээги аактабай саалабытыгар көрдөрдүбүт. Хатырыкка күн сирин көрбүт, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр олоҥхоһуппут Василий Попов бу сыл саҕаланыыта төрөөбүтэ 110 сылын туолбута. Испэктээги СӨ үтүөлээх артыыската Валентина Якимец улаханнык кыайа тутан туруорда.

edersaas.ru

Кэллиэс уһуйааччыта Людмила Куличкина олоҥхону туруорар бырайыактааҕын билэммин, 2 сыл устата эриһэн, кинини тылбар киллэрбитим. Олоҥхону туруоруу — олус түбүктээх, элбэх үбү-харчыны, бириэмэни, сыраны-сылбаны эрэйэр. Ону ол диэбэккэ, дириэктэр Елена Никитина бырайыагы өйөөн, туох баар усулуобуйаны барытын тэрийдэ, улахан патриот уонна мындыр салайааччы буоларын бигэргэттэ. Тэрээһин үлэтигэр биһигини кытары омук тылын учуутала, «Ыллык» литературнай куруһуогу салайсар Тамара Румянцева хара ааныттан көмөлөстө.

Олоҥхо ис хоһоонун, эйгэтин, тыынын биэрэр сыана киэргэтиитэ, сүрүн дьоруойдар таҥастарын оруолларыгар сөп түбэһиннэрэн тигии, Аал Луук маһы, талах олоппостору оҥоруу барыта бэйэбит илиибит иһинэн барда. Манна олоҥхо тиэмэтигэр илиитин араарбакка үлэлээбит бэтэрээн, 40-тэн тахса сыл үөрэх кыһатыгар уруһуй уруоктарын биэрбит, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, улуус Ытык киһитэ, РФ орто анал үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэхтээһинин Бочуоттаах биэнсийэлээҕэ Федор Павлов дьоһуннаах үлэтэ ыйанан, олоҥхо эйгэтин ситэрэн-хоторон биэрбитин бэлиэтиир тоҕоостоох. Өссө Никольскай түмэлиттэн олоҥхо биир сүрүн дьоруойа Тууһут Токооной оҕонньорго диэн тууну уонна оҕолорго былыргы оонньуурдары уларсыбыппытын эбэбин.

Ийэ дойду өйдөбүлэ төрөөбүт түөлбэттэн саҕаланар. Эҥсиэли хочотугар Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллаары турарынан, улуус олохтоохторо бары биир өйгө-санааҕа киирэн, түмсэн, сомоҕолоһон, улууспут аатын-суолун түһэн биэрбэт инниттэн, бары турунан үлэлии-хамныы сылдьабыт. Бу үтүөкэн түгэни туһанан, биһиги үөрэхпит кыһатын кэлэктиибэ баар кыаҕын барытын туһанан, олоҥхону туруорбута олус хайҕаллаах, тоҕоостоох уонна дириҥ патриотическай суолталаах.

Испэктээги туруорууга кэлэктиип барыта кытынна, бэтэрээннэр тардылыннылар, онон Тыйаатыр уонна Сомоҕолоһуу сылыгар кэрэ-бэлиэ тэрээһин, дьоһуннаах үлэ оҥоһулунна. Үөрэх быыһыгар 1 киһи олоҥхо тиэкиһин үөрэтэрэ уустук буолан, олоҥхобут тиэкиһин 5 устудьуоҥҥа үллэрбиппит. Улахан суруйааччылар уутуйан үөскээбит дойдуларыттан: Тааттаттан сылдьар ыччаттар Обутов Роман, Петрова Тааттаана, Ефремов Аян, Олоҥхо дойдутунан ааттанар Сунтаартан сылдьар Еремеев Николай уонна Мэҥэ Хаҥалас уола Дьячковскай Ариян олус үчүгэйдик олоҥхолоотулар.

Сыананы киэргэтиигэ, олоҥхо атрибуттарын оҥорууга Д.М.Романова (сирэй эппиэттээх), А.А.Осипов, Н.А.Слепцова, И.В.Леонтьева, М.П.Рехлясова, П.А.Колесов, М.В.Колесова-Устинова уо.д.а.; таҥастары тигиигэ З.Д.Понохова, Т.В.Павлова (сирэй эппиэттээх), Т.И.Омина уо.д.а. үлэлээтилэр. Лоп курдук 30 сыл анараа өттүгэр «Сардаана» муода тыйаатырын өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан төрүттээн, кэрэ эйгэтин тарҕатыыга баай уопуттаах, уус харахтаах, көмүс тарбахтаах Зинаида Понохова олоҥхо оруолларын толорооччулары талыыга сүбэтэ-амата улаханнык көмөлөстө.

Испэктээккэ кыттааччылар бары оруолларын бэркэ оонньоотулар эрээри, аҕыйах киһини ордук чорботон бэлиэтиир наада. Ол курдук, Амма ыччата Ефремов Александр кыратыттан олоҥхолуур буолан, сүрүн дьоруой Үөлэн Кыырдьыт уобараһын олус табан арыйда. Аан Алахчын Хотуну ойуулуур-дьүһүннүүр салаа сэбиэдиссэйэ Наталья Гуляева итэҕэтиилээхтик оонньоото. Баай ыал уолун Минтимир Замятин, абааһы бухатыырын Виктор Трифонов киһиэхэ өйдөөн хаалар гына оонньоотулар. Бэтэрээннэр Дмитрий Николаев, Анастасия Климовская, Татьяна Степанова эрэпэтииссийэни көтүппэккэ сырыттылар, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтөрүн көрдөрдүлэр. Улууспут Ытык көтөрө Куба (Февронья Попова), эдэр үлэһиттэрбит 5 пааранан киирэн үҥкүүлээннэр (сирэй эппиэттээх Э.И.Тюкянова), устудьуон кыргыттар кыталыктар, удаҕаннар үҥкүүлэрин толорбуттара (сирэй эппиэттээх Ф.М.Матвеева), алгысчыттар ырыаларын таһаарааччы (И.Е.Барамыгина), оһуохайы таһаарааччы Анна Попова көрөөччүлэри улаханнык астыннардылар.

Бу маннык испэктээк туруоруллубутун кэннэ олоҥхоҕо интэриэс күүһүрүө, олоҥхо толоруллуутун истээччи, сэргээччи элбиэ, оччоҕо төрөөбүт тылбыт хайдахтаах курдук баайын, имигэһин, минньигэһин өйдөөччү кэккэтэ хаҥыа диэн испитигэр улаханнык эрэнэ саныыбыт. Киһи буолан килбэйиэҕиҥ, саха буолан сандаарыаҕыҥ!

Төрүт дорҕоон суолтатын өйдөөһүн

Олоҥхо – саханы саха дэппит, киһи аймах бүттүүнэ билинэр чулуу айымньыта. Манна саха киһитин санаатын саргыта, олоҕу көрүүтэ, ылыныыта, сиэр-майгы оҥкуллара – барыта баар.

Тыл киһи үүнэригэр-сайдарыгар солбуллубат тирэх буоларын бары бэркэ диэн билэр курдукпут. Ол эрээри, «саха оҕото нууччалыы саҥарар эрэ буоллаҕына, ордук түргэнник сайдар, аныгы сайдыылаах үйэҕэ кимтэн да хаалсыбат, чобуо буолар» диэн санаалаах олоробут. Ол иһин, оҕолорбутун төһө кыалларынан нууччалыы саҥарда сатыыбыт, нууччалыы оскуолаҕа биэрэбит. Инньэ гынан, оҕолорбутун ийэ тылларыттан бэйэбит тэйитэбит.

Төрүт дорҕоонтон тэйбит оҕо сахалыы кинигэни ааҕыахтааҕар, өйдүүр буолуохтааҕар, сахалыы саҥаны да ылыммат буолар. Онтон сылтаан кыайан өйдөспөт турукка киирэбит. Билигин тэлэбиисэр, интэриниэт, ютуб үйэтигэр оҕо төрөөбүт тылын ахсарбат, аанньа ахтыбат буолара ыраахтан буолбат. Маннык “тоҥ” оҕо төрөөбүт норуотун үгэстэриттэн, төрүт култууратыттан тэйэр, төрөөбүт тылынан суруллубут уус-уран айымньылары аахпат, сэргээбэт, өйдүүр кыаҕа суох буолар. Дьиҥэр, биһиги, сахалар, киһилии киһини иитэр ураты систиэмэлээх, үйэлэргэ чочуллубут үтүөкэн үгэстэрдээх, ньымалардаах этибит. Ол түмүгэр сиэрдээх омук быһыытынан биллэрбит. Итини барытын сүтэрэр кутталланныбыт.
Ийэ тыл, төрүт дорҕоон уонна олоҥхо быстыспат ситимнээхтэр, олоҥхо педагогическай кыаҕа тугунан да кэмнэммэт дириҥ, киэҥ, баараҕай. Биһиги үөрэхпит кыһата учууталлары, уһуйааччылары бэлэмниир үөрэх кыһата буоларын быһыытынан, оҕону сайыннарар үлэ хайысхаларын көрдүүр, ньымалары тобулар, саҥа суолу тэлэр – ытык эбээһинэспит.
Киһилии киһини иитии ийэ тылга истиҥ-иһирэх сыһыантан саҕаланарын өйдүүр кэм кэллэ. Уус тыллаах киһи сытыы өйдөөх буолар. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ тобуллаҕас толкуйдаах, үүнэр-сайдар баҕалаах, уйгулаах олохтоох, Ийэ дойдуларын таптыыр, чугас дьонноругар амарах сыһыаннаах ыччаты, киһилии киһини иитэн таһаарар соруктаахпыт. Бу сыалы-соругу ситиһэргэ төрөппүт, иитээччи, уһуйааччы, учуутал – бары бииргэ үлэлэһиэхтээхпит.

Төрөөбүт тылы үөрэтии оскуолаҕа үөрэтиллэр биридимиэт эрэ быһыытынан барар буоллаҕына, олус тутах буолар. Ийэ тылбыт этигэнин, баайын, киһини сайыннарар сүдү кыаҕын аныгы ыччакка тиэрдэр биир эрэ суол баар – төрүт дорҕоон суолтатын өйдөөһүн. Ол туһуттан сахалыы саҥа эйгэтин үөскэтиэххэ, тэрийиэххэ наада. Ол аата наар сахалыы эрэ саҥара сылдьыахтаахпыт, оҕолорбут төрөөбүт эрэ тылларын билиэхтээхтэр диэн буолбатах: ийэ тылы атарахсыппакка, төттөрүтүн, киниэхэ тирэнэн, атын омук тылларын билии, наука төрүттэрин үөрэтии барыахтаах. Педагогика этэринии, «чугастан — ыраахха», «судургуттан — уустукка». Ол аата, оҕо бастаан бэйэтин тылын билиэхтээх, баһылыахтаах, төрөөбүт норуотун үгэстэрин, төрүт култууратын иҥэриниэхтээх, ол эрэ кэнниттэн нуучча тылыгар, омук тылларыгар киириэхтээх. Оччоҕо оҕо айылгыта кэһиллибэт, үөрэҕи-сайдыыны ис кутунан кэбэҕэстик ылынар, сиэр-майгы өттүнэн дьонугар, дойдутугар чугас буолар.

Иккиһинэн, оҕолорбут сахалыы кинигэни, сурунаалы, хаһыаты ааҕалларын ситиһиэхтээхпит, кинилэр тэлэбиисэр, араадьыйа төрөөбүт тылбытынан ыытыллар биэриилэрин, киинэни сэргээн истиэхтээхтэр-көрүөхтээхтэр, ылбыт билиилэрин кэпсиэхтээхтэр, ырытыһыахтаахтар, санааларын этиниэхтээхтэр. Саҥара үөрэнии санааны сатаан сааһылыыры ирдиир буолан, өйү-санааны сайыннарар. Киһи билиини ылыныыта этигэр-хааныгар иҥнэҕинэ, сүрэҕэр-быарыгар сөҥнөҕүнэ сайдар, ис кыаҕа улаатар, атын таһымҥа тахсар, хараҕын дала кэҥиир, олоҕу көрүүтэ уларыйар, тулатын суолталыыр буолар.

 «Саха сирэ» хаһыакка,

edersaas.ru сайтка анаан

Прасковья БАЙАНАЕВА.