Тырыбынаҕа Афанасий Илларионов тахсар — дьон сонно чөрбөһө, сэргэхсийэ түһэр. Билигин кини хайаан даҕаны ылыннарыылааҕы этиэҕэ!
1990 сыл, балаҕан ыйын 27 күнэ. Бүгүн Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация ылыныллар…
1992 сыл, муус устар. Өрөспүүбүлүкэ саҥа Конституциятын ылыныы. 1993 сыл, ахсынньы. Саҥа Парламены –Ил Түмэни талыы. 1995 сыл, бэс ыйа. РФ судаарыстыбаннай былааһын органнарын кытары боломуочуйалары тыырсыы Дуогабарыгар илии баттаһыы. Өрөспүүбүлүкэҕэ сүҥкэн суолталаах хардыылар. Ол элбэх үлэ да, сыралаах мөккүөр да түмүгэр ситиһиллэр. Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэр Палаталарын Бэрэссэдээтэлэ Афанасий Илларионов ыйга хаста эмэтэ Москваҕа баран кэлэр…
Афанасий Илларионов биһиги өрөспүүбүлүкэбит суверенитеты туруорсар, олоҕун саҥалыы оҥкулунан тэринэр күргүөмнээх, мөккүөрдээх даҕаны кэмнэригэр, СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаевтыын бииргэ айымньылаахтык үлэлээн, бэйэтин дириҥ билиитинэн-көрүүтүнэн, сүбэтинэн-аматынан, хорсун санаатынан, Сахабыт сирин кэскилин түстээһиҥҥэ үгүс үтүөнү оҥорбут Ытык киһибит буолар.
Дьон-норуот ахтарынан, Афанасий Петрович — истиҥ, аламаҕай сыһыанынан, уйан дууһатынан, хорсун, ыраас санаатынан, көнө, амарах майгытынан, сытыы, булугас өйүнэн, киэҥ билиитинэн-көрүүтүнэн дьону бэйэтигэр тардар сүдү күүстээҕэ.
Бөдөҥ судаарыстыбаннай деятель, өрөспүүбүлүкэ салайааччыта, тапталлаах кэргэн, амарах аҕа, эйэҕэс эһээ, ол эрээри, бэйэтин соратниктарыттан биир уратылааҕа —кини олус уйан дууһалаах бэйиэт, талааннаах тылбаасчыт, ырыа мелодиятын айааччы, муусукаан, сахалыы да, нууччалыы да бэртээхэй суруксут, үчүгэй уруһуйдьут этэ. Ол туһунан биһиэхэ Афанасий Петрович олоҕун аргыһа, түөрт оҕотун ийэтэ, алта сиэнин эбээтэ, тапталлаах кэргэнэ Венера Егоровна Илларионова кэпсээбититтэн, ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэбит.
Венера Илларионова 1945 с.
Чурапчыга төрөөбүтэ, 1970 с. Киргизия судаарыстыбаннай университетын библиотечнай факультетын бүтэрбитэ. Хайахсыт нэһилиэгин Ытык киһитэ. Идэтинэн үлэлээн, билигин Дьокуускайга бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, иистэнэр, оҕуруотунан дьарыктанар, сиэннэрин көрөр. Кини –15 оҕолоох ыал улахан оҕото. Ийэтэ Тамара Семеновна —суруйааччы Эрилик Эристиин ииппит кыыһа. Биир сааһыттан бүөбэйдээбит-ииппит аҕата Агафий Адамов Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, механизатор, тимир ууһа этэ.
55 хоһоон
Венера Егоровна кэпсииринэн, Афанасий Петрович бэйэтин 50 сааһын көрсө биэс уон хоһоону талан баран, сэрэйдэххэ, бириэмэ да көстүбэтэҕэ буолуо, бу дьыаланы кыайан ыпсарбатах, бэчээттэппэтэх.
— 55 сааһын көрсө эмиэ 55 хоһоонун бэйэтэ бэлэмнээбитэ, кинигэ таһаартараары.., —диир Венера Егоровна.
Биһиги, хомойуох иһин, Афанасий Петрович суох буолбутун кэннэ бэчээккэ тахсыбыт кинигэлэрин, ураты кыраһыабай буочарынан суруллубут тэтэрээттэрин, хоһооннордоох, уруһуйдардаах блокноттарын, сэрэнэн ылан көрөбүт…
Бу, Афанасий Петрович “Слово о полку Игореве” эпическэй поэманы, улуу нуучча бэйиэтэ Сергей Есенин “Персидские мотивы” хоһооннорун циклын уонна аатырбыт Расул Гамзатов алта уон сонетын ураты талааннаахтык тылбаастаабыта 1997 сыллаахха туспа кинигэ буолан тахсыбыта.
Венера Егоровна ахтарынан, Афанасий Петрович саха норуодунай суруйааччыта, бэйиэт Семен Руфовтыын олус истиҥ сыһыаннаахтара. Семен Титович, уопуттаах тылбаасчыт, сэрэйдэххэ да, сүбэтэ-амата элбэх буолуохтаах. Афанасий Илларионов “Уунабын сибэкки дьөрбөтүн” диэн хоһооннорун хомуурунньуга 1999 сыллаахха күн сирин көрбүтэ.
“Чараҥ вальса”
Саха дьоно биир саамай таптыыр ырыабыт – “Чараҥ вальса”. Афанасий Илларионов тыллара, Николай Сибиряков мелодията. Биир дойдулаахтара, чурапчылар, Анастасия Готовцева толоруутугар олус сөбүлээн истэбит.
“…Тэлээриһэр сэбирдэхтэр
Тэҥҥэ-тэҥҥэ эргийдилэр…
Чахчы дьикти, чахчы кэрэ –
Чараҥ вальстаан, вальстаан эрэр!…”
2003 сыллаахха дойдутугар Чурапчыга, П.М.Решетников аатынан Чурапчытааҕы норуодунай тыйаатырга Афанасий Илларионов суруйбут хоһоонноругар уонна тылбаастарыгар “Уунабын сибэкки дьөрбөтүн” диэн ырыа айыыга мелодистар өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурустара буолбута. “Чараҥ вальса” ырыа иһин I истиэпэннээх лауреат бочуоттаах диплома эдэр сааһыгар хомолтолоохтук суох буолбут талааннаах мелодист, ырыаһыт Николай Сибиряковка анаммыта. Оттон Афанасий Илларионов тылбаастаабыт айымньыларынан ырыаны толорууга лауреатынан суруналыыс Яна Угарова буолбута. Араас улуустартан 30-тан тахса мелодист кыттыбыта. Онно Венера Егоровна ыҥырыллан, саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сылдьыбыта. Бу дьоро киэһэҕэ, оччолорго СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ, билигин Ил Дархаммыт Егор Борисов, оччолорго Чурапчы улууһун баһылыга Иннокентий Аммосов, дьокутааттар кыттыыны ылбыттара. Куонкурус аһыллыытыгар уонна кыайыылаахтары эҕэрдэлээн, Афанасий Петровичтыын бииргэ үлэлээбит доҕоро, норуодунай дьокутаат, кини аатын үйэтитиигэ күн бүгүнүгэр диэри үгүс үтүмэн үлэни тэрийэр, ыытар, билигин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков тыл эппитэ, дипломнары туттарбыта. Бу ырыа куонкуруһун түмүгүнэн, бастыҥ айымньылартан сүүмэрдэнэн, 2004 сыллаахха “Чараҥ вальса” диэн бэртээхэй ырыанньык күн сирин көрбүтэ.
“Оҕо сылдьан суруналыыс буолуон баҕарара…”
Венера Егоровна инньэ диэбитэ миэхэ соһуччу соҕус буолла. Ол гынан баран, тылга ураты дьоҕурдаах уол оскуола кэнниттэн суруналыыстыкаҕа үөрэниэн баҕарбыта, дьиҥэр, тоҕо соһуччу буолуой… Иркутскай университетыгар суруналыыстыка факультетыгар киириэҕин, сыччах, оччолорго да айар куонкурус ону ирдиир эбит – бэчээттэммит үлэлэрэ суох буолан биэрбит. Ол иһин, дойдутугар эргиллэн кэлэн, Чурапчы оройуонун “Саҥа олох” хаһыатыгар корректорынан үлэлии сылдьыбыт кэмнээх эбит. Ол гынан баран, уопсайа 5 сыл производствоҕа үлэлээн-хамсаан, буһан-хатан, олоҕу билэн, Афанасий Илларионов 1967 сыллаахха улахан куонкуруһу ааһан, Свердловскайдааҕы юридическай институт устудьуона буолбута.
— Мин аан бастаан Афонябын Чакыр начаалынай оскуолатын бүтэрэн Хайахсыт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ кэлэн баран көрбүтүм. Олус көхтөөх, сытыы-хотуу Афоня Илларионов тула оҕолор бары түмсэллэрэ. Учком бэрэссэдээтэлэ, фермаларга кэнсиэрдии тиийэрбитигэр тэрийээччибит, бэртээхэй конферансьебыт, баяниспыт, үҥкүүһүппүт, хоһоон ааҕааччыбыт кини. Сэттиһи бүтэрэн, Дириҥ орто оскуолатыгар салгыы үөрэнэ барбыта, мин онно нөҥүө сылыгар эмиэ салгыы үөрэнэ тиийбитим. Афоня оскуола комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээрэ. Сэтинньи 26 күнүгэр, төрөөбүт күммэр, мин хомсомуолга киирбитим. Ол күн Афоня миэхэ Фадеев “Молодая гвардия” арамаанын бэлэхтээбитэ. Оҕо эрдэҕиттэн хоһоон суруйара. Миэхэ анаабыт хоһооннорун илдьэ сылдьабын. Икки өттүттэн сөбүлэһэммит, тапталбытын холбоон, 1969 сыллаахха ыал буолбуппут. Мин Афанасийбын көрсөн, 28 сыл бииргэ олорбут дьоллоох дьахтарбын. Үс кыыс, биир уол оҕоломмуппут, сиэннэрдээхпит. Афанасий Петрович икки уол сиэнин бүөбэйдээбитэ, бастакы сиэнигэр Айсеҥҥа аат биэрэргэ куонкурус биллэрбитин күн бэҕэһээ курдук саныыбын…
Кини айар дьоҕура арылларыгар учууталлара – нуучча тылын учууталлара Хайахсыкка Н.Н. Павлов – Тыаһыт, Дириҥҥэ Г.И.Попов, саха тылын учуутала С.Ф.Софронов – бэйиэт Феоктист Софронов сабыдыаллара улахан буолуохтаах. Атын да биридимиэттэргэ үөрэппит учууталларыгар кини мэлдьи олус махтанара, — диир Венера Егоровна.
“Көһөрүү оҕото — олус
уйан дууһалааҕа…”
— Илларионовтар Хайахсыкка төрүт уус, халыҥ аймахтар. Афоня элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Сүрдээх аһыныгас этэ. Көһөрүү оҕото буоллаҕа. Дьоно сэрии ыар сылларыгар Чурапчы холкуостарын кытта хоту күүс өттүнэн көһөрүүгэ ыытыллыбыттара. Ийэтэ Өлөөнө онно, Эдьигээн Натааратын кумахтаах кытылыгар 1942 сыл алтынньы 18 күнүгэр Афонятын оҕоломмут. Холкуоһун дьоно бука бары көмөлөөннөр, оҕо тыыннаах хааллаҕа… Ол да иһин буоллаҕа, Афоня наһаа уйаҕас дууһалаах, кыра-хара дьону аһынар, норуот кыһалҕатын өйдүүр буола улааппыта, дьоҥҥо хайаан да көмөлөһө сатыыра. Дьон кинини “Оҕону кытта оҕо, оҕонньору кытта оҕонньор – боростуой, норуот киһитэ этэ…”, — диирин мэлдьи истэбин.
Быйыл күһүөрү-сайын көһөрүү кыттыылаахтарын кытта “Демьян Беднай” теплоходунан Өлүөнэнэн устан, хоту киирсэн таҕыстым. Онно, көһөрүү 75 сылынан, Кыстатыамҥа, кытылга сытар улахан тааска Афанасий Петровичка аналлаах өйдөбүнньүк мыраамар дуосканы астыбыт. Дойдубут дьоно, чурапчылар Афанасий Петровиһы умнубаттарын, мэлдьи өйдүүллэрин иһин олус махтанабын.
Олох салҕанар
Венера Егоровналыын, ити курдук, кылгас да соҕустук буоллар, олус истиҥник кэпсэппиппитигэр махтанабын. Илларионовтар оҕолоро Тамара, Лена, Айта, Петя билигин бары улахан, үлэһит дьон, оҕолоох-уруулаах ыаллар. Улахан кыргыттар педагог үөрэхтээхтэр. Оттон Айталина уонна Петр аҕаларын туйаҕын хатаран, юрист идэтин баһылаан, ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Петр Илларионов Нерюнгригэ судьуйалыыр, Афоня диэн уоллаах. Онон, бөдөҥ судаарыстыбаннай деятель, дойдутун патриота, кэрэ киһи Афанасий Петрович Илларионов олоҕо аатын ааттатар ыччаттарыгар уонна үлэһит норуотугар салҕанар.
Бүгүн, сэтинньи 28 күнүгэр, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар, Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэр Палаталарын бастакы Бэрэссэдээтэлэ Афанасий Петрович Илларионов төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах уопсастыбаннас киэҥ мунньаҕа буолар. Тэрээһиҥҥэ Чурапчы улууһун дэлэгээссийэтэ кыттар.
Татьяна МАРКОВА,«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru