Оҕолордоох дьон бэйэ-бэйэлэрин, истиһэн даҕаны, билсэллэр. Онон Дьокуускай Сайсарытыгар, Чехов уулуссатыгар, Анемподист Софронов аатынан (сэбиэскэй кэмҥэ Алампа диир киһи аҕыйах этэ) уулуссаны сэргэстэһэ олорор, элбэх оҕолоох Слепцовтары, кинилэр ийэлэрин тетя Еляны бары билэрбит. 6-7-с кылаастарга ыал улахан оҕотун Слепцов Романы, бурҕаллыбыт куудара баттахтаах, сытыы-хотуу уолу кытта бииргэ үөрэммиппит…
Устудьуон сылдьан, үлэһит буолан да баран, тетя Еляны, Саха тыйаатырыгар испэктээккэ киириигэ билиэт быһа турарын куруутун көрөр этим. Итиэннэ, сиэннэрин оскуолаҕа, куруһуоктарга, тиэтэйэ-саарайа, илдьэн иһэр буолааччы. Ордук Васегун – Роматын уолун кытта бадьыыстаһара. Тыйаатыр эйгэлээх буолан дуу, сиэнин бальнай үҥкүүгэ сыал-сорук оҥостон сырытыннарара. Бу уол улаатан, үөрэнэн, “Гулун” норуодунай ансаамбыл солиһынан айымньылаахтык үлэлээтэ, билигин Василий Романович Слепцов — Хотугу норуоттар тыйаатырдарын дириэктэрэ. Тетя Еля кыра уола Вася – Василий Слепцов 1985 сыллаахха Москваҕа “Щепкины” бүтэрэн, элбэҕи эрэннэрэр артыыс буолбута, хомойуох иһин, ыарахан ыарыыттан эрдэ бу олохтон барбыта… Дойдуга уларыта тутуу кэмэ кэлэн, урут бобулла сылдьыбыт элбэх боппуруос, ол иһигэр көһөрүллүү тиэмэтэ, аһаҕастык ааттанар буолуоҕуттан, мин тетя Еляны аны Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Чурапчы оройуонун холкуостарын хоту күүс өттүнэн көһөрүү кыттыылаахтарын ортолоругар көрөр буолбутум…
Ол тухары, кини көһөрүллүүгэ оҕо сылдьан дьонун кытта барбыт буолан дуу, хоту хайдах сылдьыбытын туһунан анаан-минээн тоҕо эрэ кэпсэппэт эбиппит… Оттон бу быйыл, Улуу кыайыы 75 сылыгар, тетя Еляны – үлэ, тыыл бэтэрээнин, хоту көһөрүллүү кыттыылааҕын Елена Иннокентьевна СЛЕПЦОВАНЫ, олоҕун туһунан сэһэргииригэр көрдөстүм. Кини кэпсээнин бэйэтинэн, хайдах баарынан, биэрэрбин көҥүллээҥ.
“Куор оҕолору аһымматаҕа…”
—Мин Чурапчы оройуонун Мэлдьэхси нэһилиэгэр 1932 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр күн сирин көрбүтүм. Ийэм-аҕам холкуостаахтар. Аҕам аах бииргэ төрөөбүттэр иккиэ, ийэм аах сэттиэ эбиттэр, кинилэр сыдьааннара, мин көлүөнэбиттэн билигин соҕотохпун. 88 сааспар сылдьабын. Аҕам церковнай оскуола үөрэхтээх буолан, “Кыһыл сис” холкуоска суоччут этэ. Сэрии иннинэ аҕай, 1941 сыллаахха, дьонум 3 уол, 1 кыыс оҕолорун кыбыммытынан, оройуонтан 7 биэрэстэлээх “Миронов” холкуоска көспүттэр, оройуон салалтата аҕабын онно суоччутунан, көмө быһыытынан, үлэлииргэ анаабыт. Биһиги оройуон оскуолатыгар үөрэнэбит, 7 ыал буолан дьукаах олоробут. Аҕабыт холкуоһугар, сарыарда эрдэ барар, киэһэ хойут кэлэр. Ол дьыл Чурапчыга улахан куор ыарыы турбута, ити билиҥҥи коронавирус курдук эбит, аны санаатахха, кыра оҕолору аһымматаҕа, бары кэриэтэ эстибиттэрэ… Мин икки быраатым – 7-лээх уонна 3-тээх уолаттар өлөөхтөөбүттэрэ. Убайым Миша биһикки сыккырыыр тыыммыт эрэ хаалбыта. Мин саас суорҕан-тэллэх киһитэ буоллум. Үөрэх хаалла. Убайым арыый эрдэ үтүөрэн, оскуолатыгар барда. Ити 1942 сыл. Аны Чурапчы холкуостарын хоту көһөрүү аймалҕана саҕаланна. Сут-кураан туһунан этэ да барыллыбат…
Аҕам, холкуос олоҕор олус наадалаах суоччут идэлээҕин иһин, бронь туттаран баран, манна хаал, үлэлээ, диэбиттэрин үрдүнэн, “дьоммун-сэргэбин, холкуоспун кытта бииргэ – өллөхпүнэ өлүөм, тилиннэхпинэ тиллиэм!”, — диэн, кыккыраччы аккаастанан, дойдулаабыппыт. Тиийбиппит, “Кыһыл сис” холкуос дьоно бука бары түмсэн, күн бэҕэһээ Күндүлгэ кэлэн олороллор эбит, дьиҥэр, онно бөһүөлэк буолуохтааҕа, туох баар дьиэ-уот сыыйа онно көһөрүллэн эрэрэ… Холкуоспут дьоно, ким оҕустаах сыарҕатын бэлэмниир, ким дүлүҥү киллэрэн эрбээн, тэлиэгэ көлүөһэтэ оҥостор… Хайыахпытый, биһиги Күндүл Эбэҕэ биир эрэ хоннубут – ситэ тутулла илик дьиэни-уоту, хаһаайыстыбаны барытын хаалларан, ол курдук, хаһан да көрбөтөх, билбэт сирбитигэр, хоту барар буоллубут…
Көһөрүү
—Аккаастанар, араас үүт-хайаҕас була сатаан, дойдутугар хаала сатыыр дьону, суукка биэриэхпит, булгуччу бараҕыт, диэн, саҥа-иҥэ, ирдэбил кытаанах этэ. Онон, сарсыарда эрдэ туран, хас да холкуос аргыстаһан, уһун айаммыт саҕаламмыта… Мин, дэлби ыалдьан, тэлиэгэҕэ тиэллэн иһэбин, убайым сэргэстэһэ сатыы хаамар. Өйүөбүт диэн лэппиэскэ. Хас да хонук оннук айаннаан, Бэстээхпитигэр, дьэ, тиийдибит. Оо, онно өрүһү — Өлүөнэ Эбэни аан маҥнай көрөн, сөхтүм да этэ… Арай, кытылга туох да суох. Оттон талах быыһа барыта – киһи. Ыйга чугаһыыр курдук, оннук, кураанах биэрэккэ, борохуоту кэтэһэн, кумахха олордубут. Тоҥуу-хатыы, аччыктааһын бөҕөтө буолла. Ыксаан буоллаҕа, холкуостарга биирдии сүөһүнү туттарбытын көҥүллээтилэр. Дьэ, онтукпутун астаан, сиирэ-халты буһаран, аһаан бүтэ да иликпитинэ, соруйан курдук, аны борохуоппут кэллэ. Сорохтор миин буһара уурбуттара буһан биэрбэккэ, иһит тиийбэккэ, чугууннарын сүөкүүргэ күһэллибиттэрэ. Дьэ оннук кыһыылаах түгэн этэ.
Төһө өр айаннаабыппытын өйдөөбөппүн. Олус тымныы этэ. Биһигини, хас да холкуос дьонун, Кэбээйи оройуонугар Арыылаах диэн сиргэ, бастакынан түһэрбиттэрэ. Атыттар салгыы Эдьигээн, Булуҥ диэки уста турдулар. Кытылга биһигини, биллэн турар, ким даҕаны көрсүбэтэҕэ. Эмиэ ким да, туох да суох. Арай хаар кыыдамныыр. Тымныыта сүрдээх.
Арыый сэниэлээх дьоммут дэриэбинэ, дьон көрдүү барда. Дьахталлар ботур-ботур кэпсэтэллэр. Кыра оҕолоох, кэргэнэ сэриигэ барбыт эдэрчи дьахтар ийэбиттэн, “Эн хас оҕолооххунуй?”, — диэн ыйытар. Икки кыратын куорга былдьаппытын туһунан ийэбиттэн истэн баран: “Оо, барахсаттар, дьоллоох эбиттэр – бэйэлэрин төрөөбүт дойдуларыгар хаалбыттар…”, — дии-дии, хараастан, ытамньыйан барда… Ол икки ардыгар дьоммут кэллилэр. Онтон-мантан тардыһан, дьону тарҕатыы буолла. Биһигини I Сииттэҕэ хааллардылар. Мин көрөрбүнэн, дэриэбинэ, дьиэ-уот да диэн суох курдук…
Сииттэҕэ
—Былыр үйэҕэ быраҕыллыбыт, аҥар эркинэ суох балаҕаҥҥа аҕалан, манна кыстыыгыт диэтилэр. Бары мөлтөөн хаалбыт, оҕонньор-эмээхсин, оҕо-уруу буоллахпыт. Син кыанар өттүбүт, ойууртан үүнэн турар маһы кэрдэн киллэрэн, балаҕаммыт эҥээрин сабыта уурталаатылар. Тоҥон эрэр сири хаһан, буорунан сыбаатылар. Балаҕаммыт улахан, ортотугар сирэй оһох турар, ону абырахтаан, оттон, кыстаабыппыт. Чугаһынан биир да ыал баара көстүбэт. Оскуолабыт эмиэ ыраах. Убайым биһиккини, ийэлээхтэр-аҕалаахтар диэн, интэринээккэ ылбатылар. Биһигини манна ким да билбэт. Санаабар, олохтоохтор биһигиттэн тэйиччи туттар курдуктар. Кэлин истибиппит, “сутаакы чурапчылар кэлбиттэр” диэн, куттаналлар эбит… Бэйэлэрэ да ас-таҥас мөлтөх – балык уҥуоҕун-иҥиэҕин булкуйан, тар сииллэр эбит этэ. Ол кыһын балаҕаммытыттан, биир ыал – икки оҕо, төрөппүттэрэ – төрдүөн суох буоллулар, өллүлэр. Биһигинниин кэккэлэһэ ороҥҥо сытар тулаайах дьахтар кыыһа бу Орто дойдуттан эмиэ бараахтаата… Иэдэйдибит. Аадырыспыт – “сутаакы чурапчылар” диэн буолла…
Куул тэбээһининэн аһаан…
—Сааһыары, атын биир да сэниэлээх, сүүрэр-көтөр киһи суох буолан, аҕабын интэринээт сэбиэдиссэйэ оҥордулар. Булан-талан, оҕолору хайдах эрэ аһаттын, диэтэхтэрэ. Оттон аспыт туох да суох! Аҕам, хата нууччалыы билэр буолан, хантан кэлбиттэрин, туох дьон эбиттэрин ким да билбэт да буоллар – балыксыт нууччалары көрсүбүт этэ. Кинилэр хаһааҥҥыттан эрэ мунньуллан хаалбыт, балык кутулла сылдьыбыт, комуок буолбут куулларын дэлби тэбээн, туох түспүтүн барытын хомуйан, мэлийэн, хааһы оҥорон, интэринээт оҕолорун аһатара. Онтон, эмиэ хантан эрэ бурдук атаҕын булан, ону суорунаҕа тардан, буһаран, син туох эрэ ас тахсара, эбии-сабыы буолара. Аҕам, интэринээт оҕолорун аһатаары, сүүрэн-көтөн, сордонно аҕай… Син сааскыга тиийдибит. Биир Холмогоров Василий Егорович диэн учуутал баара, кэргэниниин Мария Ивановналыын, оскуолаҕа үлэлии сылдьан ыал буолбуттара. “Киэсэ Собакин, дьэ, куулу тэбээн аһатан, элбэх оҕону өлүүттэн быыһаабыта ” , — диэн Мария Ивановна куруутун ахтара. Ити мин аҕам Иннокентий Собакин туһунан…
Учууталлар муҥхаҕа бараллара, убайбын Миисэни, сүрэхтээх, үлэһит диэннэр, илдьэ сылдьаллара. Бастаан олох бултуйбаттар, биир быһа ытырар балыгы аҕалбаттар этэ. Муҥхалара маска иилиллэн хаалара игин. Сирдьит диэн олохтоох оҕонньору биэрбиттэрэ да, тоҕо эрэ, кыайан булларбат этэ… Саас дьэ, син эрэйдэнэн-эрэйдэнэн, үөрэнэн, балыктаах күөллэри булан, тото аһыыр буоллубут, харахпыт сырдаата…
Хомолто да, үөрүү да…
—Аҕабытын аармыйаҕа ыллылар. Бронь да көмөлөспөтө. Кини суоҕуна биир дьукаахтарбыт оҕолоро эмиэ өлөөхтөөтө. Аҕабын Үлэ фронугар ыыппыттар эбит, онон, хата олус өр буолбатах курдук саныыбын. Бэйэбит да Үлэ фронугар сырыттахпыт… Төннөн иһэн, туох түбэһэринэн айаннаан, аара Бөтүҥ диэн сиргэ хоммут ыала, арай, сыллааҕы отчуот оҥоро олороллоругар түбэһэн, суоччут буолан улаханнык көмөлөспүт. Ону сөбүлээннэр, манна дьоҥҥун илдьэ көһөн кэл диэн, сыарҕалаах ат биэрэн ыыппыттар. Аҕабыт тиийэн кэллэ – үөрүү-көтүү бөҕөтө буоллубут. Ол биир хонук иннинэ мин дьээбэлэнэн, ийэбэр арай этэбин: “Аҕам аттаах айаннаан, биһигини ыла иһэээр!”. Ийэм хап-сабар сылабаарын үрдүгэр түһэр… Сарсыныгар аҕам кырдьыктыы тиийэн кэллэҕэ. Дьэ уонна Намҥа көстүбүт. Икки-үс ый үлэлээбитин кэннэ, арай Маймаҕаҕа холкуоспут дьоно көһөн кэлбиттэрин истэн, бииргэ буолаары, аҕабыт онно көһөрдө биһигини. Онно биһиги 1945 сыллаахха Кыайыы буолуор диэри олорбуппут. Оҕолор окко, сиилэскэ үлэлиибит. Убайым Миисэ 6-7-с кылаас уола, туруу үлэһит. Аҕам суоччут. Хомуньуус буолан, аны “НасПО” диэн тэрилтэҕэ, аһы-үөлү тутар ыскылаакка үлэҕэ ыыттылар. Онтон биир үлэһиттэрэ сэллик ыарыы буолан, аҕабын, туох даҕаны тутуһуу-учуот диэнэ суох, ыскылаат сэбиэдиссэйинэн анаан кэбистилэр. Онно сыл курдук эрэ үлэлээбитэ буолуо, аны, “арастараата оҥорбуккун” диэн, мин санаабар, буруйа суоҕар, сууттаан баран хаайан кэбистилэр. Эмиэ бэйэбит эрэ хааллыбыт. Хомолтото олус этэ.
Маймаҕаҕа, саас ыам ыйыгар бааһынаҕа бараналыы сырыттахпытына, “Кыайыы буолла!!!”, —диэтилэр. Үөрдэхпитиэн! Хомолто да, үөрүү да сэргэстэһэ сылдьаллар диэн итини этэн эрдэхтэрэ… Ол сылларга араас үлэҕэ сылдьан, сыра-хара бөҕөтө. Кыһын от тиэйиитэ, балбаах таһаарыыта… Таҥас-сап мөлтөх. Аны мин уҥуохпунан уһун буоламмын, оҕонньоттор, 13-14-тээх кыыһы, оҕо диэбэккэ, бачча улахан буолан баран тоҕо кыайбаккын, диэн наар мөҕөллөрө. Ити курдук сылдьан, 1947-48 сыллар үүннүлэр. Аармыйаттан дьоннор кэлитэлээтилэр. 1952 сыллаахха мин Роман Слепцов диэн киһиэхэ кэргэн таҕыстым. Оройуоҥҥа МТС-ка суоппардыыр. Бастакы уолбут төрөөтө. 1955 сыл бүтүүтэ куоракка көһөн кэллибит.
Убайым – уордьаннаах тутааччы
—Ити кэмҥэ убайым Миисэ аармыйаттан кэлэн, Дьокуускайга рабфакка үөрэнэн иһэн, харчыта, олорор сирэ суох буолан, “Якутстройга” үлэҕэ киирбитэ. Кини биһигини өйөөбүтүгэр олус махтанабын. Буор хаһааччыттан саҕалаан, “СМУ-3” бастакы каменщига Михаил Иннокентьевич Собакин өр, таһаарыылаахтык үлэлээн, Дьоллоох Дьокуускай куорат тутуутугар аатырар-сураҕырар биригэдьиир, “Октябрьскай өрөбөлүүссүйэ”, “Ленин” уордьаннарын кавалера, Саха АССР үтүөлээх тутааччыта буолбута. Убайбынан олус киэн тутта саныыбын. Кини баар буолан, бу олоххо эрэх-турах үктэннэҕим.
Биирдэ кэргэним, уолаттары кытта алҕас Саха тыйаатырын гарааһыгар баар буолан, алдьанан турар массыыналарын өрөмүөннээн биэрэн, сүүрдэн, суоппарынан үлэҕэ ылыллыбыта. Оччолорго бастакы щепкинецтэр кэлбиттэрэ, бары мас дьиэлэргэ олороллор. Роман үс сылы быһа Лааһар Сергучевтуун артыыстарга оттук мас тиэйдэ. Аны мин, Тарас Павлович Местников өйөөн, тыйаатыр иистэнэр сыаҕар үлэҕэ ылылынным. Хаһааҥҥа диэри убайым аахха олоруохпутуй? Кини сүбэлээн, көмөлөһөн, Cайсарыга Соппуруонап уулуссаҕа дьиэ туттан, көһөн тиийдибит.
Сахам тыйаатыра
—Мин бастакы, аҕа көлүөнэ артыыстары кытта үлэлээбит дьоллоохпун. Тарас Местников, Дмитрий Ходулов, Виктор Саввин, Афанасий Петров, Слепцовтар… Мин санаабар, кинилэр бааллара ээ – саамай бастыҥ, дьиҥнээх үчүгэй артыыстар!
Кэргэмминээн 4 сыл Үөһээ Бүлүүтээҕи Көһө сылдьар тыйаатырга үлэлии сылдьыбыппыт. Икки уолум онно төрөөбүтэ. Уопсайа 5 уол, 1 кыыс оҕоломмуппут. Билигин кыыспын Светабын кытта олоробун. Кэргэним Роман суол саахалыгар былдьанарыгар улаханым 4-с кылаас этэ. Уоннааҕылар онтон кыралар. Сахам тыйаатыра күн бүгүҥҥэ диэри өйүүр, көмөлөһөр. Олус махтанабын тыйаатырбар, кэлэктииппэр. Үлэлиирим тухары биир мөлтөх тылы истибэтэҕим. Билигин тиийдэхпинэ, эдэркээн да артыыстар, “Тетя Еля кэллэ!” диэн үөрэ-көтө көрсөллөрө миэхэ олус күндү.
Хомойорум – уолаттарым суохтар, бу олохтон туораабыттара. Улахан уолбуттан хаалбыт оҕолортон Васегу бэйэбэр ылан ииппитим. Идэтийбит үҥкүүһүт. Билигин Хотугу омуктар тыйаатырдарын салайар. Махтанабын Бастакы Бэрэсидьиэммэр Михаил Ефимович Николаевка. Кини көһөрүүлэри өйөөн, буор-босхо даача сирэ бэрдэрбитэ. Кийиитим Вилена дьоно көмөлөһөн, Үөһээ Бүлүүттэн улахан дьиэни көһөрөн аҕалбыттара. Онон, билигин күөх сайыҥҥа даачабар нус-хас олоробун, сиэннэрбиттэн, хос сиэннэрбиттэн үөрэбин. Бу Орто дойдуга төрөөн, үлэлээн-хамсаан кэлбит суолум, дьэ, ити курдук.
ХХХ
Оҕо сааһа уоттаах сэриигэ түбэһэн, биир киһи олоҕор араас моһоллору көрсөн, үгүс ыарахаттары туораан, элбэҕи тулуйан, барытын кыайан, Елена Иннокентьевна Слепцова — тетя Еля холобура — олоххо тардыһыы модун күүһэ.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru