Норуот педагогикатын Саха сиринээҕи Ассоциациятын Бырабылыанньатын мунньаҕар дьиэ кэргэн киһини иитэр кыаҕын сайыннарыы суолларын туһунан кэпсэтии буолбута. Онно дьиэ кэргэн, ыал, киһини, оҕону иитэр үөрүйэҕин үрдэтиигэ чопчу соруктаах үлэлэри тэрийии улахан көдьүүстээҕэ бигэргэтиллибитэ. Антонина Гаврильевна, Николай Константинович Чирээйэптэр ааттарынан «Олох үөрэҕэ» этнопедагогика киинэ Дьокуускайга Чирээйэптии ааҕыылары тэрийдэ.
Дьокуускай куорат национальнай гимназията Николай Константинович уонна кини кэргэнэ Антонина Гаврильевна ааттарын сүгэр буолбутун туһунан быһаарыы тахсыбытын гимназия салалтата, учууталлар уонна Чиряев ааҕыыларын кыттыылаахтара үөрэ-көтө иһиттилэр. Маннык Ааҕыылары хас сыл аайы ыытар туһунан дириэктэр Валентина Семеновна Пермякова иһитиннэрдэ. Бу тэрээһин суолтатын, хайысхатын туһунан кыттааччылар санааларын маннык үллэһиннилэр.
Иван Кондаков, Арассыыйа төрөппүттэрин национальнай ассоциацияларын өрөспүүбүлүкэтээҕи президиумун чилиэнэ:
—Антонина Гаврильевна уонна Николай Константинович Чирээйэптэр ааттарын сүгэр куорат национальнай гимназиятын, бу үөрэх сылыгар саҥа тэриллибит “Олох үөрэҕэ” этнопедагогика киинин тэрийиилэринэн ыытыллар куоракка олорор төрөппүттэргэ аналлаах Чирээйэптии ааҕыылара саҕаламмыттарынан Норуот педагогикатын ассоциациятын аатыттан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин.
Бастакы Чирээйэптии ааҕыылар 1997 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ Ороһутааҕы норуот педагогикатын тэрийээччи, академик Константин Спиридонович Чиряев төрөөбүтэ 70 сылыгар ананан тэриллибиттэрэ. Ол кэмтэн сүүрбэ үһүс сылын бу ааҕыылар кэҥээн, сайдан, биир улуус таһымыттан тахсан, өрөспүүбүлүкэ үгүс нэһилиэктэригэр ыытылла тураллар. Чирээйэптии ааҕыылар уратылара, тус сыаллара төрөппүккэ ананар. Кинилэргэ норуоппут үйэлээх үгэстэрин, тыйыс айылҕалаах хоту дойдубут хонноҕор олорор омук буолан уратыбытын, кэскилбитин тэринэр, ыччаппытын иитэр-такайар, олох үөрүйэхтэригэр уһуйар ньымаларбытын, төрүт билиибитин, сатабылбытын үтүө холобур гынан тиэрдии буолар.
Бүгүҥҥү ааҕыылар бу гимназия дьиэтигэр ыытыллыбыттара ураты суолталаах, долгутуулаах. Николай Константинович кэргэниниин Антонина Гаврильевналыын төрөппүт , учуутал быһыытынан өйдөөн, ис дууһаларынан эппиэтинэһи ылынан, куорат сахалыы иитиилээх оҕолорун уйата буолбут национальнай гимназияны 1992 сыллаахха тэрийбиттэрэ. Бу таас уораҕай саха оҕотугар кини ийэлии сылаас дьиэтэ, билиигэ тардыһар биһиктэрэ, сахалыы өй-санаа сайдыыта буоларыгар кинилэр олохторо анаммыта. Николай Константинович аҕатыттан Константин Спиридоновичтан, ийэтиттэн Пелагея Афанасьевнаттан иҥэриммит киһилии быһыыта, үрдүк култуурата, бөлүһүөктүү өйө-санаата гимназияттан кынат анньынан тахсыбыт тыһыынчанан үөрэнээччилэригэр, кинилэр төрөппүттэригэр үтүө өйдөбүл, олоххо холобур буолуо. Оттон Чирээйэптэр удьуор утумнара салҕанар. Ол курдук Николай Константинович уонна Антонина Гаврильевна уоллара Анатолий Николаевич үөрэммит, иитиллибит кыһатыгар эргиллэн төрөппүттэрэ олохтообут укулааттарын салҕаан «Олох үөрэҕэ» этнопедагогика киинин гимназия иһинэн тэрийэн норуоппут үтүө үгэстэрин сөргүтэр, чинчийэр уонна төрөппүттэргэ тарҕатар ыллыктаах үлэтин саҕалаата.
Оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитиигэ норуоппут үйэлэргэ мунньуммут үтүө үгэстэрин тиэрдэргэ биир санаанан сомоҕолоһуоҕуҥ, күүс-көмө буолуоҕуҥ.
Виктор Михайлов, ХИФУ бэрэпиэссэрэ:
— Сүрүн дакылааттарга Антонина Гаврильевна уонна Николай Константинович Чирээйэптэр тустарынан сиһилии кэпсээтилэр. Мин итиниэхэ тугу да эбэн этэрим суох.
Самалык санаа быһыытынан манныктары бэлиэтиибин. Гимназия диэн үөрэх кыһатын биир бастакы үөрэтэр бырагырааматын суруйарыгар ниэмэс улуу бөлөһүөгэ Гегель уопсастыба туруктаах буоларыгар биирдиилээн киһи өйдөөн-дьүүллээн, ааҕан-суоттаан, ырытан-ырыҥалаан олоҕун оҥостор дьоҕура быһаарар суолталааҕын ыйбыта. Оттон оннук дьоҕуру математика да, логика да буолбакка, тыл сайыннарар эбит. Онон гимназияҕа төрөөбүт тылы тэҥинэн иккиттэн итэҕэһэ суох омук тылын үөрэтиллиэхтээх, онтон биирдэстэрэ булгуччу “өлбүт”, ол аата билигин бодоруһууга туттуллубат, буолуохтаах диэбит. Дьон кэпсэппэт тылын үөрэтэр сүрдээх уустук: өйгөр түһэрэ сатаан харыыта суох хатылыаххын наада. Элбэх сыраны-сылбаны ирдиир биридимиэти гимназистар сөбүлээбэттэр этэ. Ол эрээри, “куһаҕан үчүгэйэ” суох буолбатынан, “өлбүт” тылы үөрэтии үөрэнээччи өйүгэр тутар дьоҕурун тэҥинэн толкуйун кытта кэмэ суох сайыннарар эбит.
Билиҥҥи гимназияҕа оннук суох, ол оннугар төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ болҕомто ууруллар. Николай Константинович Чиряев учуонай да, учуутал да быһыытынан куоракка олохтоох саха оҕотун сахалыы эйгэлээх үөрэх кыһатыгар эрэ ииттэххэ-үөрэттэххэ омук быһыытынан уратытын сүтэрбэт туруктанар, онон итинник үөрэх кыһата гимназия киэбинэн сайдыахтаах, ол эбэтэр тыллары, чуолаан, төрөөбүт тылы баһылааһыҥҥа олоҕуруохтаах диэн бигэ өйдөбүллээх этэ.
Гимназия тэриллиитигэр, сүһүөҕэр туруутугар Николай Константинович кэргэнэ Антонина Гаврильевна уһулуччу оруоллааҕын манна бэрт сөпкө бэлиэтээтилэр, онон гимназияҕа кинилэр иккиэннэрин ааттара иҥэриллибитэ сиэрдээх диибин. Итинэн сибээстээн Константин Спиридонович Чиряев дьиэ кэргэнигэр ийэлэрэ Пелагея Афанасьевна оҕолоро бары дьоһуннаах дьон, өссө үгүстэрэ учуутал (ол иһигэр, Александр, Еремей уонна Николай оскуола дириэктэрдэрэ) буолбуттарыгар өлбөөдүйбэт өҥөлөөҕүн махталынан ахтар тоҕоостоох. “Ыал – ийэтинэн” диэн этнопедагогика сүрүн бириинсибин аҕалара Константин Спиридонович Чиряев өрүү санатар буолара. Онон да буолуо, Николай Константинович кэргэнигэр сыһыана ураты этэ
Оҕону төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии бастакы сыала-соруга саха тылын-өһүн, төрүт култууратын, итэҕэлин өлбөт үөстээн, саха омук быһыытынан сүтэн-иҥэн, симэлийэн хаалбатын ситиһии. Иккис эрээри саамай сүрүн анала-чааһа – оҕо аныгы цивилизацияҕа суураллан хаалбакка бэйэтин бигэ миэстэтин булунарын хааччыйыы. Ол төһүү күүһүнэн төрөөбут тыл буолар. Кэргэннии Чирээйэптэр ааттарын сүгэр гимназия ити суолтан туораабата буоллар диэн баҕалаахпын.
Дьобуруопа устуоруйатын таһымыттан
Өндөрөй Саабынап, ХИФУ бөлүһүөпүйэ хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, бэрэпиэссэр:
— Сэбиэскэй дойду саҕана, ааспыт үйэ 60-с сылларыттан норуот педагогикатын үөрэтии далааһыннанан барбыта. Манна улахан суолталаах үлэни оҥорбут учуонай Геннадий Никандрович Волков буолар. Хас биирдии норуот, элбэх үйэлэр усталарыгар чочуйбут, иитэр-такайар, үөрэтэр ньымалардааҕар эрэнэн, итэҕэйэн ис сүрэҕиттэн ылынан педагогика инники күөнүгэр таһаарбыт уһулуччу дьоннордоох. Биһиэхэ сахаларга оннук дьонунан Виктор Федорович Афанасьев уонна Константин Спиридонович Чиряев буолаллар. Ол туһунан кинилэргэ Г.Н. Волков сыһыана элбэҕи кэпсиир. Николай Константинович айымньылаах үлэтин ис дьиҥэ “протообразование“ (а.э. оҕо элбэх дьоҕурун уһуктуутун дьүһүн кубулуйуутун, сайдыытын быһаарар тыл-өс эйгэтэ) уонна “образование“ (а.э. үгэс буолбут оскуолаҕа үөрэтиллэр биридимиэттэри үөрэнээччи ылыныыта уонна өйдөөһүнэ) алтыһыылара буолар. Бу үөрэх сайдыытын биир ураты кыахтаах хайысхата, биллэн турар норуот педагогикатыттан туора турбат ону ааһан ис хоһоонун байытан уонна дириҥэтэн, анал билиини-көрүүнү кытта ситимниир.
Кэмпириэнсийэ “Үйэлээх үгэһи оҕо иитиитигэр туһаныы“ диэн Ю.В. Шадрин салайан ыыппыт сиэксийэтин үлэтигэр кыттан үчүгэй ис хоһоонноох кэпсээннэри иһиттим. Холобур, 82 №-дээх “Мичээр“ оҕону сайыннарар киин иитээччилэрэ Сысолятина В.И., Григорьева С.А., Ефимова М.С., Григорьева А.Д., “Үнүгэсчээн“ бырайыак Нам улууһун Үөдэй орто оскуолатын учуутала Тюляхов Ю.Ю. о.д.а. Оҕону үлэҕэ сыһыарыы сүдү улахан суолтатын ким даҕаны мэлдьэһэр кыаҕа суох. Ол гынан баран үлэ оҕоҕо туох даҕаны хааччыстыбаны иҥэрбэт буоллаҕына туһата аҕыйах. Саха аймах түҥ былыргы үйэлэртэн бэйэтигэр иҥэринэн илдьэ кэлбит иитэр-такайар ньыматын биир тулхадыйбат ирдэбилэ – оҕо 9 сааһыгар ийэтин, аҕатын уонна улахан киһи тылын өйдөөн истэр буолуохтаах. Оҕоҕо бу хаачыстыба иҥмэтэх буоллаҕына кини салгыы киһи-хара буолара улахан харгыстары көрсөр. Иитээччилэр оҕо толкуйдуур кыаҕар улахан болҕомтолорун уураллара кэскиллээх түгэн. Манна мин биир түгэҥҥэ тохтуохпун баҕарабын – саха омук быһыытынан толкуйдуур уратылаах. Ол уратыбыт биһиги омук быһыытынан киммитин-туохпутун (идентичность) атын култууралаах омуктарга кыратык сэгэтэн көрдөрөр. Онтубут ис дьиҥэ диэн саха баар чахчытын барытын сарсыҥҥылаах диэн санаанан салайтаран кэлэр кэм уорҕатыттан көрөр идэлээх. Бу уратыбыт саамай бастакы тулхадыйбат көстүүтэ диэн уол оҕо ыал аҕата буолуохтааҕын ханнык даҕаны түгэҥҥэ умнуо суохтаах, ол курдук кыыс оҕо эмиэ ыал ийэтэ буолуохтааҕын, кини туох баар өйө-санаата, ыра санаата барыта бу киһи буолуу тулхадыйбат акылаатыгар бас бэриниэхтээҕин этигэр-хааныгар илдьэ сылдьыахтаах.
Киһи бэйэтин ис кыаҕын арыйыан баҕардаҕына кини дьарыга, олоҕо-дьаһаҕа төрөөбүт тылыгар олоҕуруохтаах. Онтон атын суол суох.
Түмүк санаа
Саха ыччата барахсан киһи буолан, салгыы сириэдийэ сайдан, кэлэр кэнэҕэски кэскили түстээн, үтүмэн үгүс үйэлэргэ саха аатын ааттата турарын туһугар киһи быһыылаах киһини иитии ытык иэспит буолар. Чулуу уһуйааччы К.С. Чиряев «Олох педагогиката» диэн үлэтигэр бу курдук суруйан хаалларбыт: «Ханнык баҕарар омук тулалыыр айылҕатыгар, олоҕор-дьаһаҕар, сүрүн дьарыгар, итэҕэлигэр уонна үгэстэригэр (култуураларыгар) дьүөрэлээх дьону иитэргэ кыһанар. Онно ытыктабыллаах сыһыаннаһыы, ону сайыннарыы – омук барҕарыытын биир үктэлэ. Айыы үөрэҕэ сиэр-майгы үрдээһинин, киһитийии үөрэҕин быһыытынан айыллыбыта… сыала-соруга үрдүгүн кэрэһэлиир. Онон биһиги болҕомтолоохтук сыһыаннаһарбыт эрэйиллэр. Норуот педагогикатын эйгэтэ норуот бэйэтин курдук киэҥ, дьоһуннаах. Тарбахтарыгар талааннаах, тыл, ырыа-тойук,… сэһэн-тэппэн баайдаахтар, … олоҥхоһуттар – дьон-сэргэ ытыктыыр дьоно, хайа эрэ өттүнэн норуот учууталлара, сырдатааччылара буолаллар». Дьэ бу маны ааҕа олорон, олус даҕаны элбэҕи өйдүүгүн. Биһиги, сахалар, өбүгэлэрбит иитэр ньымаларын, үгэстэрин, ырыаларын, бэл, таабырыннарын, чабырҕахтарын, өс хоһооннорун билбэт уонна ону оҕолорбутугар үөрэтэ сатаабат буолбуппутуттан сүөм түһэ саныыгын.
К.С. Чиряев ити кинигэтигэр «Саха сиэрин-туомун тутуһуннарыы» диэн төбөҕө, саха ыала атын норуоттартан оҕону иитиигэ туох уратылааҕын, хайдах быһыылааҕын, туохха иитиэхтээҕин-үөрэтиэхтээҕин чопчутук, киһиэхэ өйдөнөрдүк ымпыктаан-чымпыктаан суруйбут. Эмиэ итинник хабааннаах санааны И.С. Портнягин «Этнопедагогика» кут-сүр диэн монографиятыгар маннык этэр: «Ум и честность, сообразительность и справедливость, мужественность и совестливость, качества, которые повествуют представители любого этноса в своих детях. Это направление воспитания — основа и стержень учения Айыы, школа «Кут-сүр». Например, индийцы воспитывают своих детей с акцентом на развитие их духовности, японцы — развития у них чувства долга — чири, европейцы — путем развития их речи, а якуты, считая детьми природы, развивают у наследников кут — сүр (духовность — нравственность), т.е. дают им умственное воспитание, тесно увязанное с высокой нравственностью законов Природы». Ол аата, саха киһитэ төрөөбүт дьарыгыттан тэйиэ суохтаах. Айыы суолун тутуһан, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин умнубакка, К.С.Чиряев “Быһыы-майгы аймалҕаннаах кэмигэр олох педагогикатын үтүө үгэстэрин сатабыллаахтык туһаныы олох бэйэтин ирдэбилинэн буолла», – диэбитин өйдөөн-санаан туран, саха буолан сандаарар, киһи буолан килбэйэр туһугар саха ыалын сиэрин-туомун тута сылдьыаҕыҥ, омук быһыытынан уратыбытын, үгэстэрбитин, тылбытын өрө тутуоҕуҥ! Онон бу Чирээйэптии ааҕыы суолтата дириҥ, саха кэскилин түстүүр аналлаах!
Ангелина КУЗЬМИНА, филология наукатын кандидата