Сунтаар улууһун Күүкэй нэһилиэгэр айар үлэ алыбыгар ылларбыт, ырыа-хоһоон куттаах саха сайаҕас ыала Екатерина уонна Данил Львовтар хомоҕой хоһооннорун куйаар ситимигэр аахпатах саха киһитэ, арааһа, аҕыйах буолуо.
edersaas.ru
Кинилэр Долгууна уонна Айылҕа Уола диэн псевдонимынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэллэр.
Итинник этэн тураммын, кэргэннии ааптардар Долгууна уонна Айылҕа Уола “Олох дьоло” диэн бииргэ таһаарбыт хомуурунньуктарын туһунан тус бэйэм санаабын сайа этэргэ холонуом.
Бу кинигэ үс тэттик түһүмэхтэн турар:
1. Долгууна. Хоһооннор.
2. Долгууна. Ырыа буолбут хоһооннор.
3. Айылҕа Уола. Хоһооннор.
Хомуурунньук киирии тылын ааптардар кинигэлэрэ тахсарыгар күүс-көмө буолбут үтүөкэн киһи, Сунтаар улууһун “Ньургуһун” түмсүү салайааччыта Валентина Дьячковская-Хара Көмүс суруйбута, ааҕааччыга сүбэ-ама биэрбитэ кэрэхсэтэр.
Бастакы түһүмэх “Ийэбэр аныыбын”, “Аҕабар” диэн истиҥ-иһирэх анабыл хоһооннорунан саҕаланар. Долгууна ийэ барахсан оҕотун туһугар кыһалларын аҕыйах тылынан бэргэнник этэр:
“Илгийэр сылаастык тымныыга,
Итиигэ утахпын ханнарар,
Хараҕын харатын кэриэтэ
Харыстаан хаххалыыр бүрүйэ”.
Оттон аҕа – оҕону иитэргэ, үлэҕэ такайарга төһүү киһи. Айымньы иэйээччитэ оҕо сааһын ахтан, аҕата оллооҥҥо чэйин оргутан сойута ууруон, ону иһэн утаҕын ханнарыан, аҕатын сылаастык кууһуон баҕарар. Ааптар маннык этэр:
“Төннүөхпүн баҕардым эргитэн
Сайыспыт сылларбын аҕалан,
Түһэххэр олоро түһүөхпүн,
Сүүспүттэн эн сыллаан ылыаххын.
……………………………………..
Эрдитэр саҥаҕын истэммин
Эриһэн үлэлии сүүрүөхпүн,
Эн эрэ аттыгар буоламмын
Эстибит сылаабын кыйдыахпын”.
Долгууна таптал туһунан хоһоонноро уу сахалыы айылгылаахтар. Саха киһитэ иэйиитин мээнэ кэпсии сылдьыбат идэлээх. Холобур, манна айымньы иэйээччитэ кийиит кыыстыы килбик, долгуйан таптыырын билиммэт.
“Таптыырбын эйиэхэ этиэхпин
Сүрэҕим сүрдээҕин баҕарар.
Ол эрэн олустук кыбыстан
Онтукпун билиммэт эбиппин”.
Мин санаабар, олоҕун устата сарын сарынтан бииргэ тайансан, өйөһөн, өйдөһөн олорор ыал – дьоллоох. Таптыыр кэргэниҥ аттыгар баара – толору дьол.
“Доҕоруом, аттыбар бааргыттан,
Манньыйа, астына сылдьыыттан,
Маанылаан кыһаллар буолууттан
Дьоллоохпун өрүүтүн олохтон.”
(“Дьоллоохпун аттыбар бааргыттан”)
Бэлиэтээн эттэххэ, ааптарга курус санньыар куттаах, арахсыы аргыстаах хоһооннор аҕыйахтар. Ол эрэн, олоххо буоларыныы, ардыгар соҕотохсуйуу да баар:
“Саһарбыт сэбирдэх кэриэтэ
Сааһыран мин хатан эрдэҕим,
Сылааскар сыламныах кэмнэрбин
Санаабар сайыһа хааллаҕым”.
Оттон “Этиэм эһиэхэ, эдэрдэрбэр” хоһоон ааптар кэнчээри ыччакка кэс тылын кэриэтэ иһиллэр:
“Олоруҥ олох үөрүүтүнэн,
Олоруҥ санаа ыратынан,
Олоруҥ сүрэх сылааһынан,
Олоруҥ тула сырдыгынан”.
Хомуурунньукка “Мин сэргэ туруордум”, “Уол оҕо”, “Оҕолорум – дьолум миэнэ”, “Сиэнчээним” уо.д.а. оҕоҕо, сиэҥҥэ, эдэр ыччакка аналлаах хоһооннор сып-сылааһынан илгийэр ийэлии иһирэхтэр, эбэлии эйэҕэстэр. Холобур, өбүгэ утумун салгыыр үтүө үгэһи тилиннэрии:
Өбүгэм олорбут сиригэр
Оһуордаан, ойуулаан оҥорон
Өтөҕөр мин сэргэ туруордум,
Олоҕун булларан чиҥэттим”.
Уол оҕо:
“Алаһа дьиэлэнэн
Аал уотун оттунар,
Олоҕун оҥостон
Оҕотун тэнитэр”.
Иккис түһүмэххэ Александр Дмитриев-Таммах матыыбыгар Долгууна “Алаас ахтылҕана”, “Чугаспар баар буолууй”, “Күндү-кэрэ оҕо саас”, “Ыһыах” о.д.а. аҕыс хоһоонугар айыллыбыт ырыалар нуоталанан киирбиттэр. Холобур:
“Ханнык сиртэн эн кэлэн
Харахтарбар хатанныҥ.
Таптал уотун саҕаҥҥын
Таспар тиийэн бу кэллиҥ.
Хос ырыата:
Харахтарыҥ эйиэнэ
Халлаан сырдык сулуһа.
Мичилийэ үөрэллэр,
Мичээринэн сырдыыллар”.
(“Хантан кэллиҥ?”)
Долгууна хомоҕой хоһоонноро ылбаҕай ырыа буолан дьон-сэргэ кутун тутан, куйаар устун тарҕанан ыллана туралларын үөрэ истэбин. Кини түөрт уонтан тахса хоһооно ырыа буолан көппүттэрэ бу ааптар поэзиятын ритмикатын, мелодичноһын туоһулуур. Өссө инники өттүгэр ырыатын диискэтэ тахсара буоллар диэн сэмээр кэтэһэбин.
Хомуурунньук үһүс түһүмэҕэр Данил Львов-Айылҕа Уолун хоһоонноро киирбиттэрин сэргии аахтым. Түһүмэх оҕо саас туһунан сырдык, ыраас иэйиилээх хоһооннортон саҕаланар. Күн күбэй ийэ барахсан оҕотун олох суолугар көрсөр моһолтон наар харыстыы-харыһыйа сылдьар эбээт. “Ийэм миигин сэрэтэрэ…” хоһооҥҥо “Инчэҕэй эттээхтэри кытта эриһимэ, иҥиир ситииҥ быстыа! — диирэ” диэн этэрэ оруннаах. Ийэтэ уолун кыра эрдэҕиттэн киһи-хара буоларга ииппит-такайбыт, ол иһин кини дьоллоох:
“Ийэм тылын истибэтэҕим иһин
Имиппиттэр эбит кулгаахпын…
Оннук да мин буолбутум иһин
Дьоллоохпун, дьаныардаахпын”.
Айылҕа Уола аата да этэринии, айылҕаны кытта ыкса ситимнээҕэ айымньыларыгар арылхайдык көстөр. “Эриһии” хоһооҥҥо айымньы иэйээччитэ сүүрүк хоту устарын сөбүлээбэт, “ытыллар долгуннуун тустарбын ытык иэһим курдук ылынабын” диэн хорсуннук этэр. Эрэли саҕар оптимистыы тыыннаах хоһоонтон ааҕааччы санаата күүһүрэр, бөҕөхсүйэр:
“Эбэ күөлүм миэхэ бэлэхтиир
Эркин курдук эрэллээх санааны,
Эбэм өссө миэхэ мэктиэлиир
Элэйбэт, сынтарыйбат кылааны!”
Ааптар ийэ айылҕаҕа, төрөөбүт сиригэр-уотугар куттуун-сүрдүүн чугаһа, истиҥ, иһирэх сыһыаннааҕа “Сайын кэллэ”, “Хатыҥ”, “Ардах”, “Көмүс күһүн”, “Ньургуһуну булбутум” о.д.а. хоһоонноругар көстөр. Холобур, “Үс хатыҥчаан” хоһооҥҥо айымньы иэйээччитэ хатыҥнары аҕалан олордон “бэркэ кичэйэн биэбэйдээбитим” диэн этэр уонна “сэбирдэхтээх мааны сэгэрдэрим” диэн сып-сылаастык ааттыыр. “Сиэн оҕолорбор миигин кэпсээриҥ!” – диэн утума-удьуора салҕанарын кэрэһилиир.
Маны сэргэ Айылҕа Уола хоһоонноругар таптал туһунан аҕыйах тылынан иэйиилээхтик этэр-тыынар. Холобур:
“Харахпар бу баардыы көһүннэ
Хатыҥмыт анныгар турарбыт,
Итийбит иэдэскэр сыстаммын
Истиҥник таптыырбын эппитим.
(“Таптал хатыҥа”)
Эбэтэр:
“Итэҕэй эн билигин миэхэҕэ,
Иэйэхситим биэрбит бэлэҕэ,
Эн миэхэ куруутун эдэргин,
Этиэхтэн да ордук кэрэҕин.
(“Итэҕэй эн…”)
Биллэрин курдук, саха поэзиятыгар силлабическай хоһоон формата нуучча литературатыттан киирбитэ. Ону олохтообут поэттарынан А.И. Софронов, П.А. Ойуунускай буолалларын билэбит. Бу билиҥҥи саха поэзиятыгар аныгы ааптардарга эмиэ тарҕаммыт көрүҥ. Ылан көрүөҕүҥ, Айылҕа Уолун “Көмүс күһүн” хоһоонун. Манна строка кэлин сүһүөхтэрэ дьүөрэлэһэллэр:
“Кус оҕолоро бары да көппүттэр,
Көтөн кэлэн, көлүкэҕэ түстүлэр,
Сорохторо миигин, дьэ, көрдүлэр,
Соһуйаннар үөһээ өрө көттүлэр”.
Хоһоон строкаларын бүтэһигэр – “эр” сыһыарыы дьүөрэлэһиитэ наардыы рифманы үөскэтэр. Наардыы рифма хоһоон тутулун киэргэтэр, (схемата – а а а а). Бу биир хоһооҥҥо салгыы паараласпыт рифма икки кэккэлэһэ сытар строкаларга көстөр, (схемата – аа, бб). Холобур:
“Кэннилэриттэн сайыстым мин,
Кэлэн иһэр күһүнү билэммин,
Күөх оппут төбөтүттэн сэтэрбит,
Күһүммүн эрдэ кини сэрэйбит”.
Маны сэргэ “Ийэм миигин сэрэтэрэ…” хоһоон иккис строфатыгар куустарыы рифма маҥнайгы уонна төрдүс, иккис уонна үһүс строкаларга көстөр, (схемата – а б б а):
“Ийэм тылын мин истибэтэҕим,
Инчэҕэй күүстээх эттээхтэри кытта,
Улахан араас омуктары кытта
Иэмэх курдук эриллэн эриспитим”.
Бэлиэтээн эттэххэ, ааптар Данил Львов-Айылҕа Уола рифма түөрт арааһын туттан хоһоон тутулун тупсаҕай, чочуонай оҥорор. Холобур, “Удьуорум утумун утаҕын” хоһоонугар кириэстии рифма бастакы уонна үһүс, иккис уонна төрдүс строкаларга көстөр (схемата – аб, аб):
“Сахам дьоно дьолун туһугар /а/
Саамал уохтаах кымыһы иһэбин, /б/
Кырдьык кыайарын туһугар /а/
Кыһалламмын күүскэ үлэлиибин. /б/”
Оттон ааптар “Аҕам сэриигэ барбыта Алдантан” хоһоонун ааҕан, Аҕа дойдуну көмүскүүр уодаһыннаах сэрии ыар кэмин санаан хараастан харах ууланар, сүрэх нүөлүйэр:
“Улахан уолун өргө диэри аһыйан
Урут быстаахтаабыта мин эһэм,
Тулаайах түөрт сиэнин хараһан
Тулуйбута ыар сүтүктээх эбэм”.
“Кырыктаах атаакаҕа” хоһооҥҥо сүүрбэччэлээх саха уолун тыйыс дьылҕата ойууланар. Кыргыһыы толоонугар киириэн иннинэ этэрбэһин ийэтэ тикпитин санаан мичээрдиирэ, илиитин иминэн имэрийэрэ, сэнэрээт дэлби тэбэн эстэрэ хараххар киинэ лиэнтэтин курдук дьиҥ чахчы көстөн кэлэр. Төһөлөөх саха уолана уоттаах сэрииттэн эргиллибэтэҕэ буолуой? Киһини долгутар, уйадытар, оччотооҕу кэм ыар тыынын арыйан көрдөрөр дьоһун хоһоон:
“Саҥата суох өр соҥуоран турбуттара,
Сарыы этэрбэстээх атаҕы көмпүттэрэ,
Нууччалыы тимир лиискэ суруйбуттара,
“Ньургун – саха норуотун уола”, — диэбиттэрэ”.
«Ийэ дойдум иннигэр” хоһооҥҥо саллаат сир ийэни тиэрэ тэбиспиттэригэр бэйэтин буруйдаах курдук сананар, ол эрэн, дьиҥэр, туох да буруйа суох. Кини Монголия сиригэр тиийэн көмүскээччи, араҥаччылааччы ытык иэһин толоро сылдьар. Анааран көрдөххө, төһөлөөх саха уолана аармыйаҕа сулууспалаан, сэрии буола турар сиригэр тиийэн сибиниэс буулдьа ардаҕын анныгар киирэн тахсыбыта буолуой?!
Онтон саха эр киһитин майгытын-сигилитин, киһи быһыытынан ураты хаачыстыбатын ааптар маннык хоһуйар:
“Сэтинньи ый сэтэрэр тымныытыгар
Сиэллээх кутуруктаахха олорботох,
Ахсынньы ый аам-даам тыыныытыгар
Ахсым ат арҕаһыгар айаннаабатах,
Сыһыыга сылдьар сыыдам сылгылары
Сырсан тоҥо-хата “оонньооботох” киһи –
Дьиҥнээх Эр бэрдэ буолбатах,
Дьиҥнээх Эр да киһи буолбатах! “
(“Дьиҥнээх Эр бэрдэ буолбатах”)
Дьэ, хайдахтаах курдук хоһуйуунуй! Кырдьыга да оннук. Уол оҕо – норуот эрэлэ, бар дьонугар дурда-хахха буолар, киэн туттар киһибит.
Итини сэргэ “Оо, оҕонньоттор, оҕонньоттор” хоһооҥҥо саха отчут-масчыт, туруу үлэһит дьонун уобараһа чаҕылхайдык сырдатыллар. Ааптар “адаардаах маардары оттуургут, адьаһын, хаардаахха тохтуургут” диэн бэлиэтиирэ тоҕоостоох. Биһиги аҕаларбыт, эһэлэрбит – оҕонньоттор барахсаттар ханнык да хара үлэттэн толлон турбаттара, хаар түһүөр диэри оттууллара. Бу – дьиҥ олох кырдьыга. Оттон аныгы тиэхиньикэ үйэтигэр ”мара сири – Маары”, чахчыта, ким да оттообот буолан турар. Хараххар киһи эрэ хараастыах хартыыната арыллан көстөр:
“Манна билигин отуу уота умайбат,
Манньытар табах сыта тунуйбат,
Оллооҥҥут турбут сирэ бүтэ оспут,
Онно-манна мас эмэҕирэн охтубут”.
Айылҕа Уола дьиҥ олоххо баары суруйар буолан, айымньы ааҕааччы сүрэҕин ортотунан киирэр, ытатар-ыллатар, толкуйга түһэрэр.
Салгыы ааптар билиҥҥи олохпут кытыан кыһалҕатын, көннөрү үлэһит киһи харчы хамначчыта, кумааҕы кулута буолбутун “Бүрүкүрээт” диэн хоһоонугар ыраас мууска ууран көрдөрөр:
“Иэскин-күүскүн санатыаҕа,
Сыыппара үрдүгэр сытыарыаҕа,
Ирдиир лииһэ, кумааҕыта элбиэҕэ,
Эмиэ кэлээр! – диэн этиэҕэ”.
Түһүмэх “Баҕа санаа” диэн сырдык тыыннаах хоһоонунан түмүктэммитэ олус үчүгэй. Ааптар ыччат сайдыылаах, бөҕө туруктаах буолуон, кырдьык кыайыан, “барҕа баайдаах Сир Ийэбит туһалыан” баҕарар, алгыс тылын бастыҥын аныыр:
“Баҕарабын сахам норуота үрдүөҕүн,
Бары биир сомоҕо буолан үөрдүөҕүн…”.
Түмүктээн эттэххэ, “Олох дьоло” хомуурунньук угуттуур сылаас тыыныттан сэгэйэ үөрдүм. Ааптардарга Екатерина уонна Данил Львовтарга инники өттүгэр айымньылаах үлэҕитигэр ситиһиилэри, тус олоххутугар дьолу-соргуну баҕарабын. Хомоҕой хоһоонноргут дьон-сэргэ биһирэбилин ылан саха дьонун сарсыҥҥытын саргыластын, кэскиллээҕин кэҥэтистин!
«Саха сирэ», edersaas. ru анаан Светлана САМСОНОВА-СИИБИКТЭ,
Мукучу, Кэбээйи