Аныгы үйэҕэ, дьэ, көрүнньүк олох кэллэ. Киһи тус олоҕо барыта ытыска уурбут курдук көстөр – тугу аһыырбыт, ханна олорорбут, кимниин сылдьарбыт, ханна үлэлиирбит, хайдах бырааһынньыктыырбыт… Күнү-түүнү эргиччи тус олоҕу уопсай көрдөрүүгэ таһаарыы нуорма курдук буолла. “Киһи барыта таһаарар, мин да хаалсымыым, таһаарыым ээ” диэн өй-санаа үөскүүр. Ордук эдэр дьоҥҥо публичнай уонна тус олох кыраныыссалара суураллан эрэр курдуктар.
Ким да, кими да күүһүлээбэт. Социальнай ситимҥэ хаартыскаҕын таһаарарыҥ бэйэҥ үтүө көҥүлүҥ буоллаҕа. Ол эрээри маннык көрүнньүк олоҕунан үлүһүйүү күлүк өрүттээҕин сэрэйэрбит эбитэ дуу, суох дуу? Ону ааһан, сорох түгэннэргэ киһиэхэ үгүс кыһалҕалары үөскэтиэн сөп.
Түөкүттэргэ түбэһии
Биһиги ортобутугар араас масыанньыктар, түөкүттэр баалларын билэбит. Төһө кыалларынан кинилэртэн сэрэхтээх буола сатыыбыт – оптуобуска суумкабытын кэтиибит, малбытын мээнэ хаалларбаппыт, ханна эрэ бардахпытына, ааммытын, түннүкпүтүн үчүгэйдик хатыыбыт, о.д.а. Оттон социальнай ситимнэргэ олохпутун ытыска уурбут курдук барытын кэпсээн биэрэбит…
Социальнай ситимҥэ регистрацияланаргар аккаунт диэн арыллар. Ол онно хайаан да төлөпүөнүҥ нүөмэрэ, эбэтэр электроннай почтаҥ сыһыарыллар.
Аныгы үйэҕэ түөкүттэр үксүн интэриниэккэ көһөн олороллор. Оттон үгүс дьон интэриниэт кыаҕын, араас өрүтүн ситэ билэ илик, онон угаайыга киирэн биэрии үгүс. Төһөнөн саҥа технологиялар сайдан иһэллэр да, соччонон түөкүннээһин киитэрэйдээһинэ элбии турар. Хакердар анаан-минээн пароллары алдьатар бырагыраамалары туһаналлар. Бу аптамаат бырагыраамалар күнүстэри-түүннэри үлэлээн, бииртэн-биир сыыппаралары, буукубалары таҥан, паролгун алдьатар сыаллаахтар.
Бастакы холобур, билигин үгүстэргэ төлөпүөннэригэр мобильнай бааннаахтар. Түөкүттэр социальнай ситим аккаунун нөҥүө төлөпүөҥҥэ киирэн, пароллары алдьатан, мобильнай баантан харчыны уорар сыаллаахтар. Ону тэҥэ араас сымыйа иһитиннэриилэри ыытан, харчы үктэтэн ылар кыахтаахтар.
Иккис холобур. Эдэр ыаллар атын дойдуга сынньана бараллар, хаартыскаларын таһаараллар. Түөкүн бу хаартысканы түбэһэ түһэн, салгыы хасыһан көрөр. Кини дьиэлэрэ ханан турарын билэр (геодааннайдара ыйылла сылдьар), кыбартыыра ис бараанын көрөр — төһө баай ыал буолалларын сыаналыыр. Соторутааҕыта ыал аҕа баһылыга кэргэнигэр бирилийээн таастардаах сыаналаах кэмпилиэги бэлэхтээбит хаартыскатын таһаарбыта. Ону тэҥэ сиэйпэҕэ атын да көмүс, күндү таас баара сэрэйиллэр. Уопуттаах уоруйах дьиэҕэ туох сыаналаах баарын сирийэн көрөр. Салгыы туох буолара кини үөрүйэҕиттэн тутулуктаах…
Дьон сиитигэр киирии
Ханнык баҕарар киһиэхэ социальнай ситимигэр киирэн, кини олоҕун үксүн билиэххэ сөп. Ким ханна үлэлиирэ, хайдах дьиэҕэ олороро, кимниин алтыһара, ханна сылдьара, сынньанара, төлөпүөнүн нүөмэрэ билигин кистэл буолбатах. Сорох блогердар тугу аһаабыттарыттан, хайдах билсибиттэриттэн саҕалаан, сыбаайбаларын, саҥа дьиэ атыыласпыттарын, өрөмүөннэппиттэрин, оннооҕор кыһыл оҕолорун, о.д.а. сериал курдук таһаараллар. Маннык блогердар элбэх сурутааччылаахтар, кинилэр олохторо сүрдээх интэриэһинэй курдук көстөр. Атын киһи олоҕун сэгэтэн көрүөн баҕарааччы элбэх, онон сурутааччы ахсаана күн-түүн эбиллэ турар.
Сороҕор бу информация блогер утары үлэлиэн сөп. Олоххо араас буолар. “Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, иккис күн ат өрөҕөтүгэр” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Бу киһи туох эрэ дьыалаҕа, айдааҥҥа киирэн биэрэн, дьон сиитигэр-одуутугар ыйаныан сөп.
Биир холобуру ылан көрүөх. Дьахтар кэргэнин күнүүлүүр. Кини санаатыгар, кэргэнэ биир дьахтары кытары көссүүлэһэр. Ойоҕо ол дьахтар аатын билэн баран, социальнай ситимҥэ киирэн хасыһар, ол-бу информацияны булар. «Иэстэһэн» хаартыскатын ылан, сымыйанан туох эрэ диэн куһаҕаны суруйан баран, батсаабынан ыытан кэбиһэр. Туох да буруйа суох дьахтар аата барар. Маннык түбэлтэлэр хаста да буолан тураллар.
Иккис холобур. Соторутааҕыта биир биллэр кыыс атын кыыһы кырбаабыт диэн айдаан интэриниэти толорбута. Сатахха, кырбаммыт кыыс: “миигин биллэр артыыс кырбаата, кимин таайыҥ…” диэн суруйан баран, бачыыҥка хаартыскатын таһааран, интэриэс бөҕөтүн күөртээбитэ.
Дьон сонно ким буолуон сөбүн туһунан таайан барбыттара. “Маннык бачыыҥканы тамада Ньургуша диэн кэтээччи”, “утуйар таҥаһын өҥө-дьүһүнэ үүт-үкчү Ньургуша гиэнин курдук”, “хаартыскаҕа көстөр куурка Ньургуша гиэнэ” диэн суруйбуттара. Чахчыта, бу иннинэ тамада “Один день из жизни Ньургуши” диэн видеоролик оҥорон таһаарбыт эбит. Ол онно көстөр бачыыҥка, утуйар таҥас, куурка барыта сөп түбэһэр.
Дьэ, бу көрүнньүк олох содула буолар. Олоххун уопсай көрдөрүүгэ таһаарыаҥ иннинэ, маннык түгэннэргэ бэлэм буол.
Хаартыска хабалата
Билиҥҥи үйэҕэ киһи мээнэ хамсанара да сэрэхтээх буолла. Тоҕо диэтэр, хас хардыы аайы камера кыраҕытык кыҥаан турар. Чэ, уулуссаларга баар камералар буруйу оҥорууну аччатарга туһуламмыттара өйдөнөр. Онтон, холобур, бырааһынньыктарга кыратык иһэн баран, туора-маары хаамаары гыммыт киһини уонча камера уста сылдьар буолуоҕа. Оннооҕор өлөн эрэр киһини быыһаабакка, камераҕа уста туруохтара дииллэрэ төһө оруннааҕа буолла?
Хаартыска, видео сонно тута социальнай ситимнэргэ тахсан, интэриниэт муҥура суох байҕалыгар тарҕаннаҕа ол. Туох эрэ дьиибэ быһыы буолбутун уонунан тыһыынча сурутааччылаах пабликтар иилэ хабан ылан, таһаара охсоллор. Биллэн турар, бу киһи маннык тарҕаныан баҕарбатах буоллаҕа дии. Бу кэнниттэн кини аата-суола түһэр, баҕар, олоҕо да алдьаныан сөп (ойоҕо арахсан барар, үлэтиттэн уураталлар, о.д.а.).
Иккис холобур. Кэллиэгэлэргин кытары бырааһынньыктыы олорон, уопсай хаартыскаҕа түһэҕит. Тоҕо эрэ бу хаартыскаҕа табыллан түспэтэххин (хараххын симпиккин, кырааскаҥ суох, ыалдьа сылдьаҕын, о.д.а.). Ол үрдүнэн, кэллиэгэлэриҥ бу хаартысканы бэйэлэрин аккауннарыгар таһаараллар, эйигиттэн ыйыппаттар. Оттон эн маннык көрүҥнээх интэриниэккэ элбэх киһи көрүүтүгэр тахсыаххын баҕарбытыҥ дуо?
Үһүс холобур. Блогер Сардаана аан бастаан ийэ буолбут дьолун үллэстэр баҕаттан, төрүүр дьиэттэн репортаж ыытан саҕалаабыта. Бастаан оҕотун сирэйин бүөлээн баран таһаарар этэ. Ол эрээри, сотору кэминэн, ийэтэ этэ сатаабытын истибэккэ, оҕотун хаартыскатын таһаарар буолбута. Кырачаана тоҕо сотору-сотору ыалдьарын кини өйдөөбөт. Элбэх сурутааччытын ортотугар кини дьолугар ымсыырааччылар, ордугурҕааччылар баалларын, кыһыл оҕо ауратын хаартыска нөҥүө алдьатыахха сөбүн кини билбэт.
Түмүк тыл
Социальнай ситим киһиэхэ туһалаах да, сэрэхтээх да буолуон сөп. Элбэххэ үөрэниэххэ, сайдыахха сөп. Ол эрээри тус олоххун көрүнньүк таһаарыаҥ иннинэ, ыараҥнатан, толкуйдаан көр. Бу хаартыскаҕын ким баҕарар ылан араас сыалга туһаныан сөбүн умнума. Өскөтүн кэлин хаартыскаҕын сотторор да түгэҥҥэр, ким эрэ “репостаабыт”, устан ылбыт буолуон сөп.
Хайҕалы эрэйии
Анастасия Егорова, эдэр ийэ:
— Элбэҕи ситиспит, дьиэ кэргэннэригэр дьоллоох дьон олохторун көрүнньүк таһаарарга ыксаабаттар дии саныыбын. Төттөрүтүн, тус олохторун туора харахтан кистии сатыыллар.
Оттон көрүнньүк олохтоох дьон, төттөрүтүн, уйулҕа өттүнэн туох эрэ кыһалҕалаах буолаллар. “Көрүҥ, мин бу маннык үчүгэйбин! Мин маннык үчүгэй олохтоохпун!” диэн хаһыытыы сатыыр, хайҕал эрэйэр курдуктар. Ол аата кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэриттэн тапталы ситэ ылбатах буолуохтарын сөп. Эбэтэр олоххо күттүөннээҕи ситиһэ илик дьон олохторун олус тупсаран, күүркэтэн таһаараллар. Социальнай ситимҥэ айар үлэбинэн элбэх дьону кытта билсэбин, алтыһабын, бэйэм тус олохпун таһаарбаппын.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru