Саха киһитэ Үөһээ Үрдүк Айыылартан алгыс ылар, кутун-сүрүн бөҕөргөтүнэр, арчыланар кэтэһиилээх кэрэ кэмнэрэ үүннүлэр. Ыһыах сырдык санааны иҥэрэр, дьолу-соргуну, уйгуну-быйаҥы тардар, бар дьону сомоҕолуур үрдүк аналлаах. Ыһыах уонна олоҥхо – саха норуотун духуобунай култууратын бигэ бэлиэлэрэ.
Дьэ, маннык үтүө-бэлиэ кэмнэргэ бүгүн биһиги эрэдээксийэбитигэр, айымньылаах үлэтинэн хайыы-үйэҕэ дьон киэҥ сэҥээриитин ылбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ыччат олоҥхоһут” түмсүү бэрэсидьиэнэ, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ “Олоҥхо” научнай-чинчийэр институтун үлэһитэ, филологическай наука хандьыдаата, 2011 сыллаахха Горнайга буолбут “Муҥха Олоҥхотун” Гран-При, 2015 сыллаахха Чурапчыга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын Гран-При лауреаттара, 2017 сыллаахха Сочига Аан дойду ыччатын бэстибээлин дэлэгээтэ Юрий Борисов ыалдьыттыыр.
Олук ууруута
— Юрий Петрович, эн олоҥхоҕо хайдах, хаһааҥҥыттан сыстан барбыккыный? Дьонуҥ сабыдыаллара дуу? Уопсайынан, ааҕааччыларбытыгар бэйэҕин, баһаалыста, билиһиннэрэ түс эрэ…
— Өскөтүн, кимтэн кииннээх, хантан хааннаах, туохтан тууралаах киһи кэпсээн-ипсээн эрэр эбит диир буоллахха, мин бэйэм Амма улууһун Эмис нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Ол гынан баран, төрүт өбүгэлэрим ир суолларын ирдээн, тоҥ суолларын сонордоон буллахха, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьабыл (Борисовтар), Догдоҥо (Чепаловтар) уонна Наахара (Адамовтар, Абрамовтар) нэһилиэктэриттэн төрүттээхтэрин кэлин, улаатан баран билбитим…
Оттон олоҥхоҕо, отой оҕо сылдьан, Эмис орто оскуолатыгар 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан, сыстыбытым. Оччолорго олоҥхо өссө бүттүүн киһи аймах шедеврэ буола илигэ. Ол сыл дуу, биитэр ол иннинээҕи сылга дуу, биһиэхэ Татьяна Тарасовна Степанова диэн эдэр педагог, саха тылын уонна литературатын учуутала үлэлии кэлбитэ. Татьяна Тарасовна уруогун таһынан, оскуола талааннаах оҕолорун түмэн, кинилэр айымньылаах үлэлэрин иилиир-саҕалыыр этэ. Ол сылдьан мин ордук үгүс-элбэх остуоруйаны өйбүттэн айан суруйар идэлээҕим, хоһооҥҥо да холонон көрөрүм.
— Оттон аан бастакы ситиһииҥ хайдах кэлбитэй?
— Арай, 2003 сыллаахха улууспут киинигэр Аммаҕа, Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сылыгар аналлаах улуустааҕы литературнай күөн-күрэс буолар үһү диэн, учууталбыт хас биирдиибитин, өйбүтүттэн айымньы суруйан аҕаларбытыгар сорудахтаата. Дьэ онно туран мин, оҕо киһи холугар сөп буолар «Айыы киһитэ аһыныгас санаалаах, күн киһитэ көмүскэс майгылаах Кэскил Бухатыыр» диэн айымньыны суруйан кэбистим. Хоһоон форматынан этэ. Сотору буолан баран, арай, Амматтан, “Гран-При буолбуккун, бириискин ыла тиийэр үһүгүн”, диэн илдьит кэллэ. Онно тиийбиппэр, дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ, айымньыҥ олоҥхо эбит, диэн олус хайҕаабытыгар, бэйэм да соһуйбутум. Кэлин, 2004 сыллаахха быһыылааҕа, Татьяна Тарасовна сүүрэн-көтөн, үп-харчы булан, «Сырдык үрүччэ» диэн оскуола оҕолорун айымньыларынан тэттик хомуурунньук оҥорон таһаартарбыта. Онно «Кэскил Бухатыыр» эмиэ киирбитэ. Ити бастакы ситиһиим.
Дьэ туран, арай биирдэ Сунтаар улууһугар олоҥхону толорор оҕолор улахан бэстибээллэрэ буолар үһү диэн учууталым хантан эрэ истэн кэлбит этэ. Ол кэнниттэн, учууталларым саба түһэн, олоҥхону суруйар киһи хайаан да бэйэтэ эмиэ олоҥхолуохтаах диэн эккирэтэ кэриэтэ сылдьан хаайар буолбуттара. Хайыахпыный, бэрт түргэнник, биир нэдиэлэ иһигэр “сымыйанан-кырдьыгынан” олоҥхоһут буолан хааллым…
— Син-биир, туох эрэ баар буолан олоҥхолоотоҕуҥ?! Уһуйааччыларыҥ кимнээҕий?
— Буолуо. Инньэ гынан, 2004 cыл сааһыары, Сунтаар улууһун Күүкэй нэһилиэгэр «Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун» өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ баран кыттыбытым. Онтон ыла сыллата, оскуолабын бүтэриэхпэр диэри, бу тэрээһиҥҥэ хайаан да тиийэр, кыттар буолбутум. Бу бэстибээл 1996 сылтан утумун быспакка сыл аайы ыытыллар, сүрүн тэрийээччинэн Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин үлэһитэ Зоя Григорьевна Сысолятина буолар. Маныаха, олоҥхо ырыатыгар-тойугар үөрэнэрбэр бастакы олугу өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр уһуйааччы Никандр Прокопьевич Тимофеев уурбута. Киниэхэ 2005 сыллаахха Сунтаардааҕы «Олоҥхо лааҕырыгар» сылдьан дьарыктаммытым. Ону таһынан, уһулуччу толорор дьоҕурдаах оҕолор олоҥхолорун истэн, онтон үөрэнэн барбытым.
— Сорох дьон, оҕону олус эрдэ олоҥхоҕо сыһыара сатыыр сөбө суох, дииригэр эн тус санааҥ тугуй?
— Бастатан туран, кырдьык, оҕону олус эрдэ олоҥхоҕо сыһыарар соччо табыгаһа суох быһыылаах дии саныыбын. Арай, олоҥхо кэпсээнэ маннык буолар, ырыата маннык толоруллар эрэ диэн, кылгас, 5-10 мүнүүтэлээх кэрчиктэри үөрэтиэххэ сөбө буолуо. Оттон талааннаах оҕоҕо, өскөтүн бэйэтэ ис-иһиттэн баҕарар буоллаҕына, улаата түспүтүн кэннэ, 5-6-с кылаастан саҕалаан, 20-30-ча мүнүүтэ усталаах кэрчиктэри үөрэтэр ордук табыгастаах курдук көстөр. Маныаха оҕо оҕоттон үөрэнэрин учуоттуур эмиэ ордук. Иккис курдук, оҕоҕо сөбө суох олоҥхолор эмиэ бааллар. Кэлиҥҥи сылларга оннук хабааннаах үгүс олоҥхо бэчээттэнэн таҕыста. Бу түгэҥҥэ, ордук олоҥхоһут-суруйааччы Сергей Васильев-Борогонскай тиэкистэрин үөрэтиэххэ сөп буолуо.
Ыччат уонна олоҥхо
— “Ыччат Олоҥхоһут” өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүнү билигин бары билэбит. Бу санаа хайдах үөскээбитэй?
— Түмсүү көҕүлээччитинэн биһиги учууталбыт, оҕо эрдэхпититтэн бэркэ билэр киһибит, «Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун» бэстибээл дьүүллүүр сүбэтин бастайааннай чилиэнэ, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, педагогическай наука хандьыдаата Галина Семеновна Попова-Санаайа буолар. Өссө 2015 сыллаахха Олоҥхо декадатын чэрчитинэн, сэтинньи 28 күнүгэр Олоҥхо уон сылын тэрийэн ыытар Национальнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлин Александр Николаевич Жиркову кытта ыччат саастаах олоҥхону толорооччулар көрсүһүүлэрэ буолбута. Онно өрөспүүбүлүкэ бары муннуктарыттан кэриэтэ эдэр олоҥхону толорооччулар уонна олоҥхоҕо үлэлэһэр бары исписэлиистэр мустубуттара. Ол мунньахха тыл ылан, билиҥҥи балысхан сайдыылаах кэмҥэ оҕо сылдьан бэркэ олоҥхолуур оҕолор, оскуолаларын бүтэрэн баран, олоҥхолуур дьарыктарыттан тэйэн хаалалларын, маныаха улахан болҕомто ууруллан, кэмитиэт өттүттэн күүстээх көмө наадатын туһунан тус санаабын эппитим уонна ыччаттар туспа түмсүүлэнэрбит туһалаах буолуо этэ диэн түмүктээбитим.
Эппит этии биир, саныыр санаа соҕотох диэбиккэ дылы, ол кэмтэн саҕалаан, «Ыччат Олоҥхоһут» уопсастыбаннай түмсүү төрүттэнэригэр эдэрдэр санаабытын холбоон, үлэбитин саҕалаабыппыт. Ол курдук, Сахая Львова, Айсен Федоров буоламмыт, сүүс киһи сүбэтин сүбэлэһэн, отут киһи соргутун соргулаһан, түмсүүбүт сүрүн докумуонун — Устааппытын суруйбуппут, үһүөн тэрийээччи буолбуппут.
Бастакы тэрээһиммитинэн «Ыччат олоҥхотун олоҕурбут ньыманан истии» буолар. Ый ахсын биирдэ ХИФУ Олоҥхо научнай-чинчийэр институтугар ыытыллар. Сүрүн ис хоһооно — ыччат саастаах олоҥхону толорооччуга олоҥхолуур дьоҕурун сайыннарарыгар усулуобуйаны тэрийии. Истээччи быһыытынан ХИФУ, РЛИ, АГИКИ о.д.а. үөрэх тэрилтэлэриттэн ыччаттары анаан-минээн ыҥырабыт. Инньэ гынан, билиҥҥи кэмҥэ эпическай аудитория үөскүүрүн эмиэ ситиһэ сатыыбыт. Тоҕо диэтэххэ, истээччитэ, сэҥээрэр-сэргиир киһитэ суох хайдах да олоҥхобут сайдар кыаҕа суох. «Ыччат олоҥхотун олоҕурбут ньыманан истии» диэн уопсайа 23 тэрээһини ыыттыбыт.
Иккиһинэн, Галина Семеновна өй уган, иккиэн сүбэбитин холбоон, «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр ханаалга бириэмэ биэрэннэр, «Тэтим чааһа» биэрии чэрчитинэн «Эфиргэ ыччат олоҥхолуур» диэн биэриини толкуйдаан, араадьыйанан уонна тэлэбииһэринэн быһа эфирга ыйга биирдэ тахсар буолбуппут. Бу биэриигэ бастыҥтан-бастыҥ ыччаттарбытын ыҥыран олоҥхолотоммут, өрөспүүбүлүкэ бары муннугар көрдөрбүппүт. Үсүһүнэн, 2016 сылтан саҕалаан Галина Семеновна тус бырайыагар – «Куйуур Олоҥхото» өрөспүүбүлүкэтээҕи эдэр олоҥхону толорооччулар күөн күрэстэрин тэрээһин чааһыгар көмөлөһөбүт. Быйыл Нам улууһун Хатырык нэһилиэгэр чулуу олоҥхоһут В.Н. Попов-Бочоох төрөөбүтэ 110 сылыгар анаан тэрийэн ыыппыппыт. Күрэххэ уопсайа 46 ыччат кыттыбыта. Бу тэрээһиммитин өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев өйөөн, кылаан бириис туруорбута.
Төрдүһүнэн, Амматтан төрүттээх буоламмын, 2016 сыллаахха Аммаҕа буолбут өрөспүүбүлүкэтээҕи Ыччат ыһыаҕар этии киллэрэн, ыһыах күөн-күрэстэрин чэрчитинэн «Олоҥхонон кынаттанан» диэн эдэр олоҥхону толорооччулар күрэстэрин тэрийэн ыыппыппыт. Биллэрин курдук, Ыччат ыһыаҕын сүрүн тэрээһининэн улуустар хамаандаларын икки ардыларыгар араас көрүҥҥэ – ырыатыттан спордугар тиийэ күрэхтэһии буолар. Хас хамаанда аайы бу көрүҥнэргэ кыттааччы баар буолара ирдэнэр. Онон сибээстээн, бу тэрээһиммит сүрүн соруга — хас биирдии улууска олоҥхону толорорго холонор ыччат баар буоларын ситиһии этэ. Хомойуох иһин, икки эрэ сыл ыыппыппыт: 2016 сылга Аммаҕа уонна 2017-ҕэ Мииринэйгэ. Былырыын Ыччат ыһыаҕа тэриллибэтэҕэ. Быйыл Хаҥаласка Ыччат бэстибээлэ буолар.
“Уос аһар” ырыа уонна “атах соболоҥо”
— Намҥа Олоҥхо ыһыаҕын көрсө бэртээхэй бырайыагы олоххо киллэрдиҥ. Улуус 12 нэһилиэгэр олоҥхолоотуҥ. Санаабытыҥ табылынна дуо? Туох түмүктэри оҥордуҥ?
— Быйыл, өр кэмҥэ испэр иитиэхтээн сылдьыбыт санаабын олоххо киллэрдим. Ол курдук, «Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык кырдьаҕастар ыллыктарынан» диэн тэрээһини Нам улууһугар өрөспүүбүлүкэтээҕи Сомоҕолоһуу сылын чэрчитинэн ыыттым. Бырайыак олоххо киирэригэр ХИФУ Олоҥхо института, Олоҥхо тыйаатыра уонна Нам улууһун култуураҕа салаата тирэх буоллулар. Тэрээһин сүрүн сыала – XIII Олоҥхо Ыһыаҕа Нам улууһугар ыытылларынан сибээстээн, олоҥхолооһун үгэстэрин, тирэх өйдөбүллэрин нэһилиэнньэҕэ билиһиннэрии этэ. Бырайыак сүрүн соруга – билиҥҥи социокультурнай эйгэҕэ олоҥхолооһун үгэс буолбут барыла (модела) туттуллуон сөп дуо, диэн тургутан көрүү. Ол ис хоһооно тугуй, диэтэххэ, былыргы олоҥхоһуттарыҥ нэһилиэктэринэн кэрийэ сылдьан олоҥхолууллар этэ. Ыҥырыыга сылдьаллара. Сыалга-сорукка итиэннэ киирэр — олоҥхо каноннарын билиһиннэрии. Холобур, олоҥхолуох иннинэ “уос аһар” ырыа ылланар, олоҥхолоон бүтэн баран, “кутурук салайар” ырыа ылланар… Олоҥхоһут салгыы нэһилиэктэринэн баран иһэр. Мин эмиэ оннук сырыттым. Түмүккэ, маннык, нэһилиэктэринэн сылдьан олоҥхолуур наада, диэн буолла.
Былыр сахаҕа үс төлөбүрдээх идэ баар этэ диэн үгүс чинчийээччи суруйар. Ол иһигэр УУС, ОЙУУН уонна ОЛОҤХОҺУТ. Ол аата, былыр олоҥхоһуту хамнастаан да туран ыҥыраллара саарбаҕа суох. Онтон сиэттэрэн, “атах соболоҥо”, диэн өйдөбүлү киллэрдэххэ, ордук табыгастаах буолуох этэ. Оччотугар, эдэр ыччаттар, аҕам саастаах да дьон, олоҥхолорун сайыннаран иһиэхтэрэ. Холобур, эстрада ырыаһыттара 3-5 мүнүүтэ толороот, төһө эмэни ылаллар дии… Олоҥхоһукка да, сиэр быһыытынан, тоҕо төлөммөт буолуой, кыаллар буоллаҕа!
Мин бу бырайыакпын олунньу 2 күнүттэн саҕалаабытым уонна муус устар 20 күнүгэр түмүктээбитим. Уопсайа 12 нэһилиэк хабылынна: Нам, Хамаҕатта, Көбөкөн, Фрунзе, Партизан, I Хомустаах, Үөдэй, Бөтүҥ, Модут, Хатырык, Кыраап Биэрэгэ уонна Никольскай. Сыал-сорук ситиһилиннэ. Түгэнинэн туһанан, Нам улууһун дьонугар-сэргэтигэр махтанабын. Бу эспэримиэмминэн эһиил Олоҥхо ыһыаҕа буолар Өлүөхүмэҕэ ыҥыраллар. Онон, аны саас өҥ сирдээх Өлүөхүмэ 10 нэһилиэгинэн сылдьар былаан үөскээтэ.
— Юрий, бэйэҥ саастыылаахтаргар, эдэр олоҥхоһуттарга тугу баҕараҕын?
— Эдэр дьон олоҥхолуур дьарыктарын ыһыктыбакка, бэйэлэрин кытта мэлдьи илдьэ сылдьан, чочуйан, “Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан…”, кинилэр холобурдарынан, салгыы сайдан иһиэхтэрин, биирдии олоҥхону хайаан даҕаны толору билиэхтэрин баҕарабын!
— Махтал!
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru