2005 сыллаахха уһулуччу суолталаах түгэн буолан ааспыта. Ити сыл саха норуотун култууратын, наукатын, историятын биир улахан ситиһиитинэн биһиги эпоспыт — олоҥхо Аан дойдутааҕы ЮНЕСКО тэрилтэтин саамай үрдүк билиниитин ылбыта. Ол курдук, саха норуотун героическай эпоһа — олоҥхо киһи аймах тылынан уонна өйүнэн айбыт култуурунай нэһилиэстибэлэрин чулуу айымньыларын испииһэгэр киирбитэ.
Саха норуотун уһулуччулаах эпоһа – олоҥхо бүтүн аан дойду, киһи аймах тылынан уһулуччулаах айымньытын быһыытынан ылыныллыбытын Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторо уонна уопсастыбаннаһа улахан историческай, култуурунай, духуобунай суолталаах түгэнинэн билиммитэ.
Ити кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин оччотооҕу бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров 2005 сыл тохсунньу 29 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕар Олоҥхо 10 сыла биллэриллибитэ уонна олоҥхону харыстааһыҥҥа, үйэтитиигэ, үөрэтиигэ, тарҕатыыга аналлаах улахан суолталаах дьаһаллар, ыйаахтар ылыныллыбыттара.
Бу дьаһал Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олоҥхону харыстааһыҥҥа, тарҕатыыга киэҥ тэрээһиннээх үлэни ыытарга кыаҕы биэрбитэ.
Саха норуотун фольклора
Саха норуота былыр төһө да суруга-бичигэ суох буоллар, бэйэтин санаатын, баҕарар баҕатын уус-уран, күүстээх тыл куорматынан эппэт буолуон сатаммат этэ. Ити курдук, былыр-былыргыттан саха норуота ырыалары, хоһооннору, таабырыннары, чабырҕахтары, олоҥхолору, остуоруйалары бэрт элбэҕи айбыта. Норуот тылынан уус-уран айымньыта фольклор диэн ааттанар. Фольклор сурук көмөтө суох айыллар. Норуот ырыаһыта бэйэтин ырыатын, олоҥхотун, остуоруйатын өйүгэр тута сылдьан ыллыыр, олоҥхолуур. Биир киһи ыллаабыт ырыатын эбэтэр олоҥхотун атын киһи истэн баран, ону үтүгүннэрэн, эмиэ ыллыыр, олоҥхолуур. Ол ыллыырыгар бэйэтиттэн эбэр-сабар, сороҕун көҕүрэтэр, уларытар даҕаны. Ол курдук, киһиттэн киһиэхэ, айахтан-айахха сылдьар, нэһилиэктэн нэһилиэккэ, улуустан улууска тарҕанар. Ол тухары үгүстүк уларыйар-тэлэрийэр, тупсарыллар. Онон бастааҥыттан төһө да биир киһи төрүттээбитин, айбытын иһин, кэнники үйэлэр усталарыгар уларытыллан, эбиллэн-сабыллан, элбэх киһи айымньыта, бүтүн норуот айымньыта буолан хаалар.
Оттон аныгы сурук литературата оннук буолбатах: ханнык эмэ киһи бэйэтин хоһоонун, эбэтэр атын айымньытын суругунан суруйар уонна бэйэтин аатын эмиэ суруйан кэбиһэр. Онон кини аата умнуллубат, сүппэт уонна биир киһи суруйбутун атын киһи уларытар бырааба суох. Ол да иһин, нуучча өһүн хоһооно “суругунан суруллубуту сүгэнэн да суоран сүтэриэҥ суоҕа”, диэн этэр.
Саха норуотун айымньыта уус-уран өттүнэн кэрэтинэн, үчүгэйинэн, ис хоһооно, биэрэр өйө-санаата, идиэйэтэ дириҥинэн бэрт үрдүк кэрдиискэ турар.
Фольклор айымньылара туохтан бу курдук үрдүк кэрдиискэ туралларый диэтэххэ, ол төрүөтэ кинилэр историческай суолталарыгар сытар. Кинилэр сүүһүнэн кэмнээх сыллар анараа өттүлэригэр айыллан бараннар, одурууннаах дьыллары, охсуулаах айаннары туораан, биһиги күннэрбитигэр диэри өлбөккө-сүппэккэ тиийэн кэлбит улуу айымньылар буолаллар.
Олоҥхо – саха норуотун героическай эпоһа
Саха норуотун героическай эпоһа – саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларыттан биир саамай чулуулара буолар. Олоҥхо саха норуотун былыр-былыргыттан сайдан кэлбит историятын, философиятын, итэҕэлин ураты ис хоһоонун сөҥөрдөн илдьэ кэлбит айымньыта буолар. Олоҥхо норуот өр сылларга өркөн өйүнэн айбыт, уус-уран тылын баайынан уонна ырыатын эриэккэһинэн кэрэхсэммит, бухатыырдар мүччүргэннээх сырыыларын хоһуйан көрдөрөр айымньы буолар. Олоҥхолор орто кээмэйдэрэ 10-20 тыһыынча хоһоон строкаларыттан турар, оттон улаханнара 50-ча тыһыынча строкаҕа тиийиэн сөп. Олоҥхоҕо уус-уран тыл өттүнэн ылан көрдөххө, тыл баайын дириҥ ис хоһооно, уоттаах тыл сытыыта, дьүһүннүүр тыл дэгэтэ бүтүннүү туттуллар эбит.
Урукку өбүгэлэрбитигэр, суруга-бичигэ суох омукка олоҥхобут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, уостан уоска бэриллэн күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэлбит.
Олоҥхо саха омук элбэх көлүөнэ олоҥхоһуттарын сыратынан айыллыбыт чулуу айымньы. Олоҥхоһуттар элбэхтик олоҥхолуулларын саҕана тылынан уонна ырыанан толоруу ньымата сайдыбыта. Олоҥхоһут көҥүл, уус-уран тылынан тута айар дьоҕура олоҥхолуур маастарыстыбатын көрдөрүүтүнэн буолар.
Саха сиригэр былыргы уонна билиҥҥи кэмҥэ архыып уонна научнай суруйуулар чахчыларынан, уопсайынан 700-чэ олоҥхоһут олорон ааспыт эбит. Саха омук олоҥхоһуттара иччилээх тылларын күүһүнэн олоҥхо курдук улахан кээмэйдээх, баай ис хоһоонноох айымньылары өйдөрүттэн субуруччу этэллэрэ, ырыаларын толорор ураты талааннара дьон-сэргэ, норуот биһирэбилин ылбыта.
Саха сирин бастакы классик суруйааччыта А.Е.Кулаковскай саха норуота олоҥхону хайдах курдук кэрэхсиирин маннык суруйбута: “Кыһыҥҥы уһун түүҥҥэ олоҥхоһуту истэ олорор саха ыалын көрө түһүҥ эрэ… Киһи эрэ барыта бэркэ диэн тартаран, биир да тылы сыыска түһэрбэккэ, кыһаллан олорон иһиллиир, бэл, тыынарын умнарга дылы… Хас биирдии киһи бары кыһалҕатын, эрэйин умна охсубут уонна баҕа санаа дьикти кэрэ, алыптаах эйгэтигэр хаптарбыт. Оттон олоҥхоһут бэйэтэ дьиҥнээх поэт курдук, ис иһиттэн иэйэн-куойан олорон толорор; күннээҕи муҥнаах, ииччэх-бааччах олохтоох, “айыылаах” сиртэн букатыннаахтык арахса сатаан…”
Олоҥхоҕо туох барыта “айыы” икки “абааһы” иккигэ араарыллар. Киһи аймахха үтүө эркиннээх, кини үөскүү, барҕара айылла турарыгар көмөлөөх өттө “айыыга” сыһыарыллар. Оттон сидьиҥ, хараҥа, албын-көлдьүн, өлүү-сүтүү өттүн үөдүтэ турааччы өттө, киһиэхэ сахаҕа өстөөҕө – “абааһыга” сыһыарыллар.
Өлүү икки – үөскүү икки, көҥүл икки – күһэйии икки күүстэр охсуһууларын олоҥхо көрдөрөр. Бу олоҥхо көрдөрүүтүгэр айыы өттө тыыннаах буолуу, үөскүү-барҕарыы, дьолго тиийии өттө куруутун кыайа, өрөгөйдүү турар. Барыны айар, барыны кыайар үлэлээн иитиллээччи норуот бэйэтин күүһүнэн үчүгэйгэ, кэрэҕэ тиийэр эрэлигэр, бу кырдьыкка сытар олоҥхо үйэлэр тухары кэрэхсэнэрин кистэлэҥэ.
Олоҥхоҕо олох үс дойдуга арахсар: Үөһээ дойду – Үрүҥ Айыы Тойон (Күн) таҥаралаах Айыы бухатыырдарын дойдулара. Орто дойду – Аан Алахчын Хотун таҥаралаах, киһи аймах олорор дойдулара. Биһиги олорор сирбит.
Аллараа дойду – Арсан Дуолай таҥаралаах абааһылар, куһаҕан тыыннар дойдулара.
Олоҥхо Үөһээ дойду уонна Орто дойду бухатыырдарын, дьоннорун, Аллараа дойду абааһыларын, куһаҕан тыыннарын кэпсиир-сэһэргиир айымньы буолар.
Олоҥхо иитэр суолтата
Олоҥхо диэнинэн бухатыырдар геройдуу охсуһууларын хоһуйан көрдөрөр эпическэй ырыалар-хоһооннор ааттаналлар. Олоҥхо героическай эпос буоларын быһыытынан, нуучча фольклорун жанрыгар холоон эттэххэ, “былина” диэҥҥэ сөп түбэһэр.
Олоҥхо сүрүн идиэйэтэ – Күн улууһун, айыы аймаҕын хараҥа күүстэртэн көмүскээһин. Дьон-аймах дьоллоох олоҕун алдьатар хараҥа күүстэри, өстөөх биис уустарын кыайыыны олоҥхо туойар. Кини киһи санаатын күүрдэн, кэлэр кэрэ олоххо толору эрэли угар, киһи туох да куһаҕаҥҥа кыайтарбат кыаҕар эрэннэрэр: соллоҥноох, идэмэрдээх биис уустарын, ааһар былыт албыннарын, көһөр былыт көлдьүттэрин, бары өстөөхтөрү күн анныттан суох гынарга, героическай тыыҥҥа иитэр. Итинэн олоҥхо улахан патриотическай суолталаах.
Итини таһынан, олоҥхо интернациональнай тыыҥҥа иитэр.
Олоҥхону научнайдык чинчийии
19-с үйэ ортотуттан нуучча учуонайдара, политсыылынайдара олоҥхону интэриэһиргээн үөрэтиэхтэриттэн, наукаҕа биллэр буолбута.
Ол курдук, 18-с үйэ ортотугар Арассыыйа учуонайа, чинчийээччитэ А.Ф.Миддендорф “Эриэдэл Бэргэн” олоҥхо саҕаланыытын кылгас ис хоһоонун нууччалыы тылынан суруйбута. Онтон бастакы олоҥхо 1851 сыллаахха академик О.Н.Бетлингк “Сахалар тылларын туһунан” диэн научнай үлэтигэр сыһыарыы быһыытынан А.Я.Уваровскай “Эрэйдээх-буруйдаах Эр соҕотох” олоҥхото сахалыы уонна ньиэмэстии тылынан бэчээттэммитэ.
Кинилэр кэннилэриттэн И.А.Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Ястремскай, В.Л.Серошевскай Саха сиригэр көскө, сыылкаҕа кэлэн олорон фольклору, олоҥхолору хомуйан, тылбаастаан, бастакы чинчийиилэри оҥорбуттара.
Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ олоҥхону, фольклору үөрэтиини, чинчийиини, хомуйууну саха маннык учуонайдара саҕалаабыттара: П.А.Ойуунускай, Г.В.Ксенофонтов, А.П.Окладников, С.И.Боло, Г.У.Гермогенов-Эргис, И.В.Пухов, Н.В.Емельянов, В.Н.Никифоров, В.В.Илларионов, П.Н.Дмитриев, А.Е.Захарова, П.Е.Ефремов уо.д.а.
Олоҥхону хомуйууга, бэчээттээн таһаарыыга, научнайдык чинчийиигэ учуонай-лингвист, суруйааччы П.А.Ойуунускай киллэрбит кылаата улахан. П.А.Ойуунускай 1935 сыллаахха тэрийбит Тыл уонна култуура научнай-чинчийэр института араас хабааннаах фольклорнай эспэдииссийэлэри тэрийэн, норуот тылынан уус-уран айымньытын, ол иһигэр олоҥхону дьаныардаахтык хомуйууну саҕалаабыта.
Тыл уонна култуура института уонна атын да чинчийээччилэр үөрэппит, хомуйбут чинчийиилэрин билигин Олоҥхо киинин научнай үлэһиттэрэ салҕаабыттара уонна салгыы сылдьаллар: А.Е.Захарова, П.Н.Дмитриев, А.С.Ларионова, В.М.Никифоров, Е.И.Избекова, С.Д.Мухоплева, ХИФУ декана В.В.Илларионов уо.д.а.
Олоҥхону үйэтитии, тарҕатыы
Ааспыт үйэ 90-с сылларыттан саҕалаан биирдиилээн энтузиастар уонна култуура тэрилтэлэрэ көҕүлээһиннэринэн өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар олоҥхону харыстааһыҥҥа, тилиннэриигэ үлэ нэһилиэнньэ, норуот киэҥ араҥатыгар, ол иһигэр эдэр ыччакка уонна оҕолорго анаан ыытыллар буолбута.
1999 сыллаахтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академиятын Гуманитарнай чинчийии институтун иһинэн тэриллибит “Олоҥхо Ассоциацията” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ олохтонуоҕуттан, олоҥхону нэһилиэнньэҕэ тарҕатыы саҥа кэрдиискэ тахсыбыта. Ити кэмҥэ олоҥхону киэҥ араҥаҕа таһаарарга араас ис хоһоонноох дьаһаллар ыытыллыбыттара.
2005 сыллаахха ЮНЕСКО штаб-кыбартыыратыгар (Париж) саха норуотун героическай эпоһа – Олоҥхо аан дойду шедеврэ диэн билиниини ылбыта. Ити кэнниттэн 2006 сыллаахтан олоҥхону үөрэтии, чинчийии, үйэтитии, эдэр ыччаты олоҥхо сыаннастарыгар иитии-үөрэтии судаарыстыба өттүттэн өйөбүлү ылан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин уурааҕынан 2006-2015 сылларга Олоҥхо Уон сыла биллэриллибитэ, онтон сэтинньи ый 25 күнэ – Олоҥхо күнүнэн.
Улуу олоҥхоһуту көрбүт дьоллоохпун
2006 сыллаахха бастакы Олоҥхо ыһыаҕа биһиги былыргы өбүгэлэрбит, саха омук абыычайа, үгэһэ дириҥник иҥмит сиригэр – Сунтаар улууһугар үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыта.
Сунтаар улууһа дойду үрдүнэн аатырбыт олоҥхоһут, үҥкүүһүт, ырыаһыт Сергей Зверев-Кыыл Уолун дойдута буолар. Бу Улуу тойуксут, олоҥхоһут өр сылларга Сунтаар улууһун Элгээйитигэр олорбута, үҥкүү кэлэктиибин тэрийэн, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Мин дьоллоох оҕо сааһым бу Сунтаар улууһун Элгээйитигэр ааспыта. Төрөппүттэрим ийэм Т.М.Тимофеева-Терешкина, аҕам Д.Д. Усов 1954-1964 сылларга Элгээйи орто оскуолатыгар учууталынан үлэлээбиттэрэ. Мин алын кылаастары Элгээйи оскуолатыгар бүтэрбитим. Онон мин улуу олоҥхоһуту, тойуксуту, оһуохайдьыты тыыннааҕар көрбүт, Элгээйи Угут Күөлүгэр ыытыллар ыһыаҕар элбэхтик көрбүт, истибит дьоллоохпун.
Сергей Зверев-Кыыл Уола мин эһээбин, суруйааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл М.Н.Тимофеев-Терешкины кытта Саха сирин суруйааччыларын уонна нуучча сирин биллэр-көстөр суруйааччыта А.Т.Твардовскайдыын 1953 сыллаахха Дьокуускай куоракка түспүт хаартыскаларын ийэм Т.М.Тимофеева-Терешкина тыыннааҕар биһиэхэ биэрбитин кэриэстээн, уура сылдьабыт.
Эһээбит, хос эһээбит М.Н.Тимофеев-Терешкин Сунтаар улууһуттан төрүттээх суруйааччы Аҕа дойду сэриитин сылларыгар олоҥхо бухатыырдарын героическай уобарастарын туттан, саха саллааттара сэриигэ олоҥхо бухатыырдарын курдук хорсуннук, дьоруойдуу сэриилэһэллэрин туһунан суруйан, бүтүн дойду, Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн саха саллааттарын аатырдыбыта, уруйдаабыта.
Ол кэмҥэ, 60-с сыллар саҕана, Элгээйи дьаһалтатыгар киирэр бары нэһилиэктэр бииргэ мустан, үс күнү быһа хоно сытан Угут Күөл диэн мааны сиргэ ыһыахтыыллара. Ас дэлэйэ, хорчуоппа мааныта манна буолара. Кымыһы тирии буочукаларга кутуллубуту босхо иһэрбит. Сүөһүнү ыһыахтыыр сир таһыгар, көрөн турдаххына өлөрөллөрө. Күнү быһа олоҥхо, тойук, оһуохай мааныта буолара. Ити курдук, оччотооҕу кэм дьоно сайыны көрсөллөрө.
Олоҥхо төрдө
Саха норуотун эпоһа – олоҥхо үөскүөҕүттэн уһун, эрэйдээх-муҥнаах, героическай суолу айаннаан кэлбитэ. Элбэх үйэлэр усталарыгар олоҥхо ис хоһооно байытыллан, олоҥхоһуттар этэр тыллара баай ис хоһоонноох тылларынан чочуллан испитэ. Бу олоҥхолорго биһиги өбүгэлэрбит урукку, былыргы кэмнэргэ олорбут олохторо кэпсэнэр.
Былыргы өбүгэлэрбит олохторун, олорбут сирдэрин, атын омуктары, биис уустарын кытары сэриилэһэллэрин, охсуһалларын айыы бухатыырдарынан ойуулаан көрдөрөр, кэпсиир биһиги олоҥхобут.
Бу олоҥхону үөрэппит, чинчийбит историктар, учуонайдар быһаарыыларынан, биһиги олоҥхобут үөскээбит, сайдан кэлбит сирдэрин, биһиги өбүгэлэрбит ханнык сирдэринэн олорон кэлбиттэрин маннык суруйаллар.
Былыргы өбүгэлэрбит биһиги эрабыт үөскүө 300 сыл анараа өттүгэр Киин Азияҕа күүстээх хуун омуктар баһылаан олорбут кэмнэригэр Аралы байҕал таһыгар олоро сылдьыбыттара. Ити кэмҥэ биһиги былыргы өбүгэлэрбит күүстээх хуун омуктары, атын омуктары уонна атын биис уустарын кытта сир-баай былдьаһан сэриилэспиттэрэ, атааннаспыттара. Дьэ, ити сэриилэһии кэмигэр саха норуотун өйүгэр-санаатыгар олоҥхо бухатыырдарын легендарнай, героическай уобарастара үөскээбиттэрэ. Онон олоҥхо төрдө биһиги эрабыт үөскүөн 300 сыл анараа өттүгэр Киин Азияҕа күүстээх хууннар холбоһуктара үөскүү сылдьыбыт кэмнэриттэн саҕаламмыт диэн учуонайдар, историктар суруйаллар.
Ити курдук, биһиги өбүгэлэрбит, саха бииһин ууһа Аралы муора (Аральское море), Тибет, Монголия, Саян, Алтай сирдэринэн, Енисей, Байкал таһынан көһөн баран, билиҥҥи Саха сирин булан олохсуйуохтарыгар диэри олоҥхолорун сайыннаран, илдьэ сылдьыбыттара.
Биһиги олоҥхобут өр сылларга сайдан, аан дойду билиниитин ылан, аан дойдуга киһи аймах тылынан уһулуччулаах айымньытынан биллэриллибитэ.
Быйылгы улуу олоҥхобутугар анаммыт 13-с төгүлүн ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕа элбэх олоҥхоһуттар, тойуксуттар олоро сылдьыбыт Эҥсиэли хочотугар – Нам улууһугар ыытыллар. Нам улууһугар маннык олоҥхоһуттар олорбуттара: П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ (1901-1979), Е.Г. Охлопков-Буоратай (1887-1974), В.Н.Попов-Бочоох (1909-1987), Г.С. Кычкин-Хабыанньа (1888-1971), А.Е. Сивцев-Дьиибэ Бытык (1890-1950), А.Е. Соловьев (1935-2012), Д.И.Кривошапкин (1940 с. төрүөх), К.Н. Тихонов. (1937-2017) уо.д.а.
Эдэр ыччаты уонна оҕолору олоҥхоҕо уһуйаары, 1991 сылтан Нам улууһун оҕо эйгэтин түөлбэтигэр (дир. З.А. Тихонова, солб. О.И. Потапова) Ефросинья Васильевна Соколова салайааччылаах “Дьырылыатта” диэн фольклорнай ансаамбыл таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Бу Е.В. Соколова тэрийбит “Дьырылыатта” диэн фольклорнай ансаамбылыттан элбэх оҕо өрөспүүбүлүкэтээҕи олоҥхо күрэхтэригэр ситиһиилээхтик кыттыбыта. Ол оҕолор ааттара бу баар: Е.К. Маркова, П.П. Попов, Я.П. Аргунова-Нюргусова, Рая Хордогосова, Вася Дьяконов, Рада Сивцева, Айсен Данилов.
Быйылгы 2019 сыллаах Олоҥхо ыһыаҕа Нам улууһугар ыытылларынан, тэрээһин үлэ бөҕө ыытыллар. Пааркабыт саҥа тутууларынан сэргэхсийдэ. Элбэх уулуссалар оҥоһуллаллар. Дьон-сэргэ, нэһилиэнньэ, оҕолор Олоҥхо ыһыаҕын тэрээһинигэр көхтөөхтүк кытталлар.
Дмитрий Усов-Элгээйи, кыраайы үөрэтээччи.
Нам с.
Уруһуй интэриниэттэн туһанылынна.