Саха судаарыстыбаннай университетын тыа хаһаайыстыбатын факультетын үрдүк боруогун атыллаабыппыт номнуо 44 сыл буола охсубут.
СЭРГЭЛЭЭХ СЭРГЭХ, СЭМЭЙ ЫЧЧАТТАРА
Оччотооҕу кэми күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Оскуоланы бүтэрэн баран, кыргыттар үксүбүт сопхуос пиэрмэтигэр үлэлээбит, уолаттар аармыйа кэнниттэн кэлбит буоламмыт, үөрэххэ туттарсар ыччаттар бары да сааспытынан араа-бараа этибит. Тутар хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн бары ытыктыыр учуутал убайбыт, билигин академик Афанасий Васильевич Чугунов этэ. Кытаанах куонкуруһу ааспыппыт, ол туоһутунан, 1981 сыллаахха зооинженер үөрэҕин бүтэрбит Таисия Десяткина, Светлана Слепцова, Любовь Сабарайкина, Анна Осипова, Андрей Турантаев, Иннокетий Аммосов, Семен Эверстов, Людмила Бугулова, Валентина Яковлева, Августина Гаврильева (Пинигина), Александр Ядреев, Альбина Петрова, Мария Бочкарева, Вячеслав Николаев, Маргарита Яковлева, Данил Попов, Дария Борисова, Павел Михайлов, Николай Федотов, Владимир Аммосов, Арнольд Федоров, Александра Попова, Зоя Степанова уо.д.а. талан ылбыт идэбитинэн сааспыт тухары үлэлээбиппит буолар. Кинилэртэн мин бүгүн сырдатан ааһыахпын баҕарабын үөрэх бастыҥын, тутар этэрээт чулуу байыаһын, куурус уонна факультет биир чаҕылхай ыччатын – өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига, Горнай уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын бочуоттаах олохтооҕо Олег Марковы.
Үөрэммит биэс сылбытыгар уон оҕо ыал буолбута. Олег үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан, мэдиссиинискэй факультекка үөрэнэр, университет волейболга сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ Наташа Вензели кэргэн ылбыта. Дьиҥнээх устудьуон сыбаайбата буолбута, эдэрдии эрчимнээх, баҕа санаа бастыҥа анаммыта Марковтар дьоһун-мааны олохторун түстэспитэ.
Олег Петрович киһи дьонун-сэргэтин, төрөөбүт дойдутун кытары ситимин быһыа суохтаах диэн санаанан салайтаран кэллэ. Ол курдук, кини Дьокуускайга олорор Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх биир дойдулаахтар түмсүүлэрин үлэтин иилэһэр-саҕалаһар, төрөөбүт нэһилиэгин «Уол Табаҕа» түмсүүтүн салайар. Маны таһынан, ханна, туох да үлэҕэ ананнар, аҕа көлүөнэ бэрэстэбиитэллэрин кытта ыкса сибээһи тутар.
БАРЫТА – ҮЛЭҺИТ ТУҺУГАР
Биһиэхэ, «Племхолбоһукка», Олег Марков 1990-с сыллардаах ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын уурааҕынан ананан кэлбитэ. Үлэтин кэлэктииби, тэрилтэ бэтэрээннэрин кытта көрсөн, кинилэр туох кыһалҕалаахтарын билсиһэн, тугу сүбэлииллэрин истэн баран саҕалаабыта. Онтон биир чаҕылхай түгэни санаан кэллэххэ, племенной үлэ бэтэрээнэ, тэрилтэ мусуойун тэрийбит, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига Мария Георгиевна Маппырова Москваҕа Тимирязев аатынан Тыа хаһаайыстыбатын академиятын үбүлүөйүгэр барыан наһаа баҕарарын билэн, командировка биэрэн ыыппыта. Ол гынан баран, доруобуйатын туругунан сэрэхэдийбитэ, онуоха Мария Георгиевна эдэр киһи кини туһугар кыһалларын билэн, ийэлии истиҥник үөрбүтэ. Онтон Мария Георгиевна мусуойугар, тэрилтэтигэр наадалаах экспонаттары, докумуоннары аҕалбытыгар, бары да сүрдээҕин үөрбүппүт. Оччолорго кэлэр-барар айан ороскуотун төлүүрдээҕэр, хамнас да кумааҕынан суруллар кэмэ этэ…
Бу билигин үлэлии олорор комплекспытын туттарбыт Иван Иванович Афанасьев, Ион Павлович Цыпандин саҕалаабыт биэс этээстээх, 80 кыбартыыралаах дьиэлэрин салгыы туттаран, 30 исписэлииһи толору хааччыллыылаах таас дьиэнэн буор-босхо хааччыйбытын күн бүгүн да бары махтанан ахтабыт. Салгыы куорат дьаһалтатын кытары кэпсэтиһэн, саад-оҕуруот сирдэрин ылан түҥэппитэ иккис улахан үөрүүбүт буолбута. Ити курдук, Олег Марков салайар сылларыгар «Сахаплемхолбоһукка» 30 ыал саҥа дьиэлэммитэ, 16 ыал дьиэтин кэҥэппитэ, элбэх ыал даача сирдэммитэ! Оччолорго, ыйдааҕы хамнас да сүгүн кэлбэт кэмигэр, бэрт ахсааннаах тэрилтэ салайааччыта үлэһиттэрин маннык хааччыйбыта…
СОКУОҤҤА ТИРЭҔИРЭН
Олег Петрович ханна да үлэлээтэр, үлэтин нормативнай-правовой өттүттэн саҕалыыр. Кини тус көҕүлээһинэн, 1993 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сүөһүнү иитиигэ племенной дьыала туһунан» сокуон оҥоһуллан, бигэргэтиллибитэ. Бу сокуоҥҥа тирэҕирэн, түөрт сылгы собуота, ынах сүөһүнү иитиигэ 28 племенной хаһаайыстыба, племеннойга хандьыдаат хаһаайыстыбалар, саха сүөһүтүгэр идэтийэр генопуонда тэрилтэтин түөрт салаата үөскэтиллэн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр буолбуттара. Инньэ гынан, бу хаһаайыстыбалар ырыынак ыгыытын билбэккэ, чөл хаалаллара ситиһиллибитэ. Племенной сүөһүнү иитии үлэтин лиссиэнсийэлээһин балаһыанньата уонна саха төрүт сүөһүтүн иитии бырагыраамата оҥоһуллан, бырабыыталыстыба уурааҕынан бигэргэммиттэрэ.
– Дьэ бу буолар, Олег Марков тыа хаһаайыстыбатын сүрүн хайысхатыгар дьоһун кылаата! – диэн биир идэлээхпит, Мэҥэ Хаҥалас улууһун селекционера, племенной үлэ бэтэрээнэ Лаврентий Романов куруутун ахтар.
Чахчыта да оннук. Бастакы племенной хаһаайыстыбалар күн бүгүн ааттарын сүтэрбэккэ, көрдөрүүлэрин өссө тупсаран, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олороллор, оттон саха сүөһүтэ киин улуустарга аҕалыллан, ахсаана биллэрдик элбэтиллэн, сайдыы саҥа түһүмэҕэр киирдэ. Даҕатан эттэххэ, Арассыыйаҕа племенной үлэ туһунан сокуон 1995 сыллаахтан олоххо киирбитэ. Ону биһиги хаһаайыстыбаларбыт бэлэмнээх көрсөннөр, федерацияттан эмиэ өйөнөр буолбуттара.
– Эдэр эҥин диэмэҥ, хонтуораҕыт олбуорун ортотугар Олег Марковка өйдөбүнньүктэ туруоран кэбиһиҥ! – диэн Уус Алдан улууһун селекционера, племенной үлэ бэтэрээнэ Гаврил Черкашин оччолорго эппитин биир бэйэм олус соһуйа истибитим.
Билиҥҥи кытылбыттан толкуйдаатахпына, аҕа табаарыспыт, племенной үлэни тэриийигэ үгүс сылларга сыраласпыт киһи, ити сокуон ылыллан, племенной үлэ өрө тутуллубутугар үрдүк сыанабылы биэрэн эппит эбит. Гаврил Сергеевич чахчы племенной үлэ төлөннөөх энтузиаһа этэ. Уус Алдан улууһугар атыыр оҕус борооскулаах ыаллар киниттэн ГАИ үлэһиттэринээҕэр ордук саллаллара.
ОСЕМЕНАТОРДАРГА – ХАМНАҺЫ!
«Сахаплемхолбоһукка» үлэлии кэлиэҕиттэн туруорсан, Олег Петрович тиэхиньик-осеменатордарга бүдьүөттэн хамнас көрүллэрин ситиспитэ. Инньэ гынан, бу идэни чахчы баһылаабыт, сопхуостар ыһыллыахтарыттан искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ биир-биэс хамнаһа суох, сүрэхтэрин баҕатынан үлэлээн кэлбит кэллиэгэлэрбит хамнастаах буолбуттара итиэннэ үлэлээбит сыллара ыстааска ааҕыллан, биэнсийэҕэ тахсар үөрүүтүн билбиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо билигин даҕаны үлэлии-хамсыы, эдэрдэри үөрэтэ-уһуйа сылдьаллар.
Дьэ, бу буолар тыа сирин үлэһит дьонугар ис дууһаттан кыһаллыы, саха төрүт сүөһүтүн сүтэрбэт суолга таһаарыы, аҕа көлүөнэ дьоммут көмүс көлөһүннэрэ халтайга хаалбатын туһугар туруулаһыы!
ЭРЭЛЛЭЭХ ДОҔОР
Хайа да салааҕа, туох да дуоһунаска үлэлии-хамсыы сырыттар, биһиги Олег Петровичпыт бииргэ үөрэммит дьонугар мэлдьи көмөлөһө, тирэх буола сылдьар. Куоракка эрдэ олохсуйбут киһи быһыытынан, ким эрэ оҕотугар детсаадка миэстэ наада буоллун, оскуолаҕа, үрдүк үөрэххэ киирии, уопсайга миэстэ ылыыта да буоллун, кыһалҕалаахтар мэлдьи киниэхэ сүүрэн тиийэбит, оннооҕор тыаттан балыыһаҕа көрдөрүнэ биитэр эмтэнэ киирэрбит кини кэргэнин, Наталья Иннокентьевна, көмөтө суох ааспат.
Оттон хонор сирэ, олорор дьиэтэ суох буолбут устудьуон сыллааҕы доҕотторун хоннорон, аһатан-сиэтэн атаарбыта, куоракка үлэ буларга, дьиэ-уот атыылаһарга сүбэлээбитэ-амалаабыта, көмөлөспүтэ төһөлөөх үгүс буолуой?
ТҮМҮК ОННУГАР
Саха уус-уран литературатын төрүттээччи, улуу бөлүһүөк Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интэлигиэнсийэтигэр суругар» «Киһи бар дьоҥҥо туһалыырын тухары – киһи» диэн этии баар.
Олег Петрович бу этиини олоххо киллэрсээччилэртэн биирдэстэрэ. Чахчыта да кини эдэр ыччакка холобурга сылдьар сатабыллаах салайааччы, талан ылбыт идэтигэр бэриниилээх исписэлиис быһыытынан суолу-ииһи хаалларарга туруулаһан үлэлиириттэн астынарбытын тиэрдэбит.
Татьяна ПРОТОПОПОВА,
СӨ үтүөлээх зоотехнига,
«Сахаагроплем» ГБТ исписэлииһэ.