Кыһыл Аармыйа Сталинградтааҕы кыргыһыыга (17.07.42 – 02.02.43 сс.) ситсипит килбиэннээх кыайыыта аан дойду иккис сэриитин хаамыытын төрдүттэн уларыппыта. Онтон ыла фашистскай Германия байыаннай күүһүн сиһин тоноҕоһо тостон, кыайтарарга барбыта, сэбиэскэй норуот Улуу Кыайыытын саһарҕата кыыспыта.
Бу киһи аймах устуоруйатыгар биир улахан алдьатыылаах, икки өттүттэн улахан сүтүктээх кыргыһыыга Саха сирин тыһыынчанан уолаттара хорсуннук сэриилэспиттэрэ биллэр. Историктар этэллэринэн, 1942 сыл бүтүүтэ Сталинграды көмүскүүр сорох дивизияларга 100 саллааттан иккитэ Саха сирин киһитэ буола сылдьыбыттаах эбит. Олор ортолоругар Хаҥалас улууһун (уруккута Орджоникидзевскай) Тойон Арыытыттан төрүттээх , Чураан База оскуолатын учуутала, сүүрбэтин саҥа ааспыт Михаил Соколов эмиэ баара. Бүгүн сэриигэ бастакы сүрэхтэниитин туһунан кырдьаҕас саллаат бу курдук ахтар:
—1942 сыл кулун тутарын эргэтигэр Биһиги 525-с полкабыт радиобатальонуттан аҕыйах киһини, ол иһигэр миигин, Читаттан Арҕаа фроҥҥа утаарбыттара. Сталинградка муус устар ый ортотугар тиийэн, подполковник Герман хамандыырдаах 1077-с артиллерийскай-зенитнай полкаҕа бэриллибиппит. Мин оччолорго рота политругун солбуйааччы званиелааҕым, 2-с дивизион хамаандалыыр пуунугар радиостанция начальнигынан анаммытым, батальон уонна полка штабтарын кытары сибээһи тутуһар эбээһинэстээҕим.
Полкабыт үс дивизиона куорат хоту кытыытыгар турбута. Төрдүспүт Волга уҥуор баара. Сүрүн сорукпутунан хоннохтоһо сытар бырамыысыланнай оройуону – тыраахтар оҥорор, “Красный Октябрь”, “Баррикада” собуоттары – өстөөх сөмөлүөттэрин саба түһүүлэриттэн көмүскээһин этэ. Сайынын ньиэмэс бомбардировщиктара туой хараҥанан саптан киирэ сатыыллара. Ол эрээри бөҕөргөтүнүүлээх оройуону бэккэлээтэҕинэ 2-3 сөмөлүөт ааһара. Олор куоракка улахан хоромньуну таһаарбаттара.
Ол күннэргэ мин штаб сорудаҕынан Сталинградка хаста да киирэ сылдьыбытым. Биирдэ өссө парикмахерскайга баттахпын кырыттаран тахсыбыппын өйдүүбүн. Күөҕүнэн чэлгийэр куорат сабуоттара, фабрикалара бары үлэлии тураллара, трамвай, оптуобус сылдьара, оҕо-дьахтар уулуссаларга тобус-толорута. Киэһэтин, түүнүн түрүбүөгэ биллэриллэн, прожектордар уоттара халлааны хайыта суруйалларыгар, зениткалар, орудиелар ытыалаан битигирэтэллэригэр үөрэнэн хаалбыт быһыылаахтара…
Атырдьах ыйын 23 күнүн сарсыардатыгар иннибитигэр тааҥкалар бөлөхтөрө көстүбүтэ. Биһиги бастаан утаа аахайбатахпыт – чугаһынан тыраахтар собуотун танкодрома баара, оҥорбут, өрөмүөннээбит тааҥкаларын онно субу-субу таһааран бэрэбиэркэлээн сүүрдэр этилэрэ. Арай тааҥкаларбыт тимир тиһиликтэрин күн уотугар килэбэчиппитинэн бу күлтэһэн кэллилэр. Кэннилэриттэн быыл-буор быыһынан саллааттардаах массыыналар хараарыҥнаһаллар. Онно өйдөөн көрбүппүт – тааҥкалар иннилэригэр, ойоҕосторугар кириэстээхтэр эбит! Дьоммут дьэ бабат диэн, халлааҥҥа хантаһан турбут зенитнай буускалар уостарын түһэрэ охсон, кимэн киирэн иһэр тааҥкалары харса суох ытыалаан бардылар. Ол тухары өстөөх кимэн иһэрин биһиэхэ хантан да биллэрбэтэхтэрэ. Барыта соһуччу буолбута. Кэлин биллэххэ, бу Кыһыл Аармыйа бөҕөргөтүнүүтүн тоҕу көтөн Дон өрүһү туораабыт фашистар 16-с танковай уонна моторизованнай дивизиялара этилэрэ.
Аны тааҥкалары кытары тэҥҥэ өстөөх сөмөлүөттэрэ халлааны сабардаабытынан халҕаһалыы анньан кэлэн биһигини, куораты буомбалаабытынан барбыттара. Ол куүннэргэ чээлэй күөҕүнэн чэлгийэн турбут куорат бүтүннүүтэ кэриэтэ урусхалламмыта.
Тулам биирдэ сибиниэс ардыҕынан өрө оргуйа түспүтэ. Өһөх хара буруо күнү-ыйы муннарбыта, хараҕы, бэлэһи аһытара. Сүүһүнэн снаряд, буомба тэҥинэн дэлби тэбэр тыаһыттан кулгаах биир кэм чуҥкунаан олороро. Бааһырбыт, өлөн эрэр дьон хаһыылара, часкыырдара киһи уйулҕатын хамсаталлара. Өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ буолбута. Мин иннибэр чугас окуопаҕа кирийэн сыппыт приборист кыргыттарга (кинилэр анал приборунан өстөөх сөмөлүөтэ төһө үрдүгүнэн, төһө түргэннээх иһэрин быһааран сыалы буллараллар) буомба түһэн күдэҥҥэ көтүппүтэ.
Ол олордохпуна эмискэ рациябар бастакы дивизион хамандыыра капитан Даховник саҥата кутаалана түстэ, команднай пууну ньиэмэс тааҥкалара төгүрүйдүлэр, биһигини сыаллаан уоту аһыҥ диир. Бирикээстиир, эмиэ да ааттаһар, көрдөһөр. Бэйэтин батареялара туох да диэн хардарбатахтара. Биһигини көрдөспүтүн, дивизионум хамандыыра төлөпүөн туруупкатын бэйэтэ ылан хамаандалаабыта. Уолаттар кэлин онно бара сылдьыбыттара, туох да хаалбатах диэн төннүбүттэрэ…
Кэлин, сүтүкпүт үксээн, орудиеларга снаряды таһыыга сылдьыбытым. Аны туран, 76 мм зенитнай буускалар итийдэхтэринэ ырааҕы тэппэт буолан хаалан моһуоктууллара…
Оннук икки өттүттэн улахан сүтүктээх кыргыһыы атырдьах ыйын 25-гэр диэри барбыта. Чугуйан кэлэн биһиэхэ холбоспут чаастарга аан дойдутааҕы коммунистичсекай хамсааһын диэйэтэлэ Долорес Ибаррури уола Рубен Ибаррури баар диэбиттэрэ. Кини ол күннэргэ өлбүт этэ.
Киһи дьиктиргиирэ баар – ньиэмэстэр түүнүн кимпэт этилэрэ, киэһээҥҥи чуумпуга гармошкаларын үрэн эйээрдэллэрэ бу баардыы иһиллэр буолара.
Ону туһанан өлбүт дьоммутун көмөрбүт, үксүгэр оукопаҕа кэккэлэһинэрэ уураталаат, буорунан саба тарыйан кэбиһэрбит. Өстөөх саллааттарын тыыппат этибит, оннук сытан хаалбыттара…
Сарсыныгар, өйүүнүгэр пехотнай дивизия, куораттан оробуочайдар ополчениелара көмөҕө кэлэннэр, балаһыанньа арыый да көммүтэ…
Сэрии кэнниттэн фелдьмаршал Паулюс адъютана полковник Адамс ахтыытын аахпытым. Онно кини биһиги иннибитигэр биир эрэ полка турарын билбэтэхпит, билбиппит буолларРостов-на Дону куораты курдук Сатлинградка биирдэ тоҕо анньан киириэхпит хаалбыт диэбит этэ.
1971 сыллаахха академик П.Н. Поспелов редакциятынан тахсыбыт “Аҕа дойду Улуу сэриитин кылгас устуоруйата” кинигэҕэ, 172 старницаҕа “1077 полк за два дня боя подбил и уничтожил 83 танка, 14 самолетов, 15 автомашин с пехотой и более трех батальонов автоматчиков”, — сурулла сылдьар.
Хайдах ол уот аадыттан тыыннаах орпутум буолла диэн кэлин бэйэбин бэйэм сөҕө санааччыбын. Бука, биэс оҕом, тоҕус сиэним, сэттэ хос сиэним дьоллоругар буолуо…
Дьэ ол кырыгыһыылар кэннилэриттэн, полкабыт тобоҕун балаҕан ыйын саҥатыгар Волга уҥуор турар Красный Октябрь бөһүөлэккэ сынньалаҥҥа диэн таһаарбыттара. Өр өрөппөккө, саҥа дьонунан толорон биэрэн баран, Зайчевская арыыга киллэрбиттэрэ. Онно өрөһү туорааһыны көмүскээбиппит. Онно даҕаны улахан сүтүктэммиппит. Бастаык күммүтүгэр дивизиоммут хамандыыра капитан Косарев оскуолакка таптаран өлбүтэ. Ньиэмэстэр кытылтан чугас турбут нефтехранилищены буомбалааннар, уот урусхалламыт куоракка киирбитэ. Сууллартаабыт сөмөлүөттэрбит үгүстэрэ умайан күүдэпчилэнэ олорор өрүскэ түһэллэрэ…
Уонча хоноот аттыбар буомба дэлби тэбэн, ыараханнык контузияланан медсанбакка туоратыллыбытым…
2003 с.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат
Ыспыраапка:
Соколов Михаил Николаевич, Саха АССР норуотан хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Аҕа дойду сэриитин иккис степеннээх икки уордьанын, мэтээллэр кавалердара. Уһун сылларга бэтэрээннэр улуустааҕы сэбиэттэрин салайбыта. Билигин Дьокуускай куоракка олорор.