Оклеҥҥа, Новай Зеландия куоратыгар, дойдубар Саҥа Дьылы көрсөөт, Ороһуоспаҕа тиийбитим. Онно сайыннарын үгэнэ этэ. Билигин хас саҥа күммүт коронавирус “субуоккатыттан” саҕаланар эбит буоллаҕына, оччолорго ол туһунан (мин билэрбинэн) иһиллэ илигэ…
Ол эрээри, ситэ уонча хоммотоҕо буолуо, атын дойдуларга балаһыанньа хайдаҕа биллэн киирэн барбыта… Ол иһин, биллэн турар, дойду устун мээнэ айанныыр эмиэ сэрэхтээх соҕус буолбута. Мусуойдар, тыйаатырдар кэлин сыыйа эмиэ сабыллыталаабыттар этэ.
Билигин Новай Зеландияҕа муус устар 22 күнүгэр диэри карантин уонна эбии “ЧС” биллэриллибит. Маскалар, санитайзердар атыыга суох буолбуттара ырааппыт. Ыарахан сыанаҕа чааһынайдар атыылыыллар үһү.
Новай Зеландия нэһилиэнньэтин ахсаана 5 мөлүйүөн кэриҥэ. Аҕыйах хонуктааҕы дааннайынан, “Covid-19” диагноз 872 киһиэхэ туруоруллубут. 1 киһи өлбүт. 156 киһи үтүөрбүт. Балыыһалар, бородуукта маҕаһыыннара, ОДьКХ сулууспалара, газовиктар үлэлииллэр. Уоннааҕылар дистанционнай, удаленнай үлэҕэ-үөрэххэ көспүттэрэ балачча буолбут. Дьон бэйэтин оройуонун (кыбаартал) иһинэн таһырдьа тахсан салгын сиир, спордунан дьарыктанар эбит. Оттон оҕолору үөрдээри, дьиэлээхтэр, уулуссаҕа тахсар түннүктэригэр араас бэһиэлэй оонньуурдары уураллар…
Билигин Новай Зеландияҕа, коронавируһунан сибээстээн, өскөтүн биисинэс, дохуота 2020 сыл хайа эмэ ыйын кытта тэҥнээн көрдөххө 30 бырыһыанынан түспүт буоллаҕына – судаарыстыбаттан субсидия ылыан сөп.
«Властелин колец» аатырдыбыт дойдута
Уопсайынан ыллахха, аан дойдуга бу Полинезия судаарыстыбатын Новай Зеландияны, ордук саҥа көлүөнэ, режиссер Питер Джексон аатырбыт «Властелин колец» (Дж.Толкин айымньытынан) киинэтинэн билэн эрдэҕэ. Манна көстөр күөх, чөл айылҕа — хайалар, тыалар, хонуулар, күөллэр, гейзердэр, вулканнар – бу барыта Новай Зеландияҕа уһуллубута. Бу трилогия 3 “Оскары” ылбыта. Оттон аҕа көлүөнэ, арааһа, бу билигин демократическай, тутулуга суох дойдуну, урут Британия холуонньата этэ диэн өйдүүрэ буолуо… Манна судаарыстыбаннай тыл английскай. Итиэннэ маори диэн олохтоох омуктар бааллар. Новозеландецтар бэйэлэрин “киви” — лэрбит дэнэллэр. Киви – уһун тумустаах чыычаах манна эрэ уйаланар, национальнай бэлиэлэринэн буолар.
Биллэн турар, эпидемиянан сылтаан билигин барыта хайа эрэ кэмҥэ диэри тохтоон турдаҕа, ол гынан баран, уопсайынан манна туризм сайдыбыт дойдута. Дьон ордук талаһара – күөх хонуулар, геотермальнай хайалар, гейзердээх хочолор, горнолыжнай куруортар, турбаазалар — хайыһар, сноуборд, муораҕа-акыйааҥҥа серфинг, о.д.а…
Новай Зеландия маны таһынан тырааныспар, маһы таҥастааһын, балык, ас бырамыысыланнаһа сайдыбыт сирэ. Бэйэлэрин хааччынан баран, ордуктарын экспорга ыыталлар – Австралия, АХШ, Япония, Кытай – атыыга-тутууга сүрүн партнердара.
Өҥ сирдээх буолан
Итиэннэ манна тыа хаһаайыстыбата биир сүрүн миэстэни ылар. Мэччирэҥнэрэ дэлэй буолан, ынах-сүөһүнү, барааны иитэллэр. Барааннарын ахсаана хас эмэ уонунан мөлүйүөнүнэн ааҕыллар. Онон, шерсть таҥаһы оҥорон таһаарыыга Австралия кэнниттэн аан дойдуга иккис миэстэлээх эбит.
Төһө даҕаны, судаарыстыба субсидиянан өйөөбөтүн үрдүнэн (бу дойду биир уратыта), фермердэрэ элбэхтэр эбит диэн көрдүм. Сирдэрэ олус өҥ. Мандарин, слива, персик, онтон да атын фрукта мастара оннооҕор куоракка тэлгэһэ аайы кэриэтэ үүнэн тураллар. Үгүс ыал саадтаах. Сүрүннээн сылаас килиимэт буоллаҕа. Өскөтүн бэс ыйа, от ыйа, атырдьах ыйа кыһыҥҥы ыйдарынан ааҕыллар буоллахтарына, манна, холобур Оклеҥҥа (Хотугу арыы) атырдьах ыйыгар 13 кыраадыска диэри сылаас буолар.
Ас дэлэйэ, боростуой киһиэхэ, хайа баҕарар бородуукта маркетыгар киирдэҕинэ тута харахха быраҕыллар. Оҕуруот аһа, фрукта арааһа. Уонна, кылаабынайа – субу бүгүн оҕуруоттан хостонон кэлбит көрүҥнээх.
Ып-ыраас, сууйуллубут да баар, на “любителя” – буордуун, силистиин да баар! Сыаналара эмиэ араас. “Органик” сыаната, биллэн турар, быдан үрдүк. Ол эрэн, сорох, саамай натуральнай олохтоох бородууксуйа сыаната эмиэ тоҕо эрэ чэпчэки соҕус.
Ити, арааһа, фермери кытта хайдах дуогабардаһалларыттан буолуо. Холобур, томат арааһа баар – сыаната эмиэ араас. «Черри» сорт помидор 21, 99 новозеландскай доллар.
Өскөтүн, Новай Зеландия 1 доллара биһиги харчыбытынан быһа холуйан 45-46 солкуобайга тэҥнэһэр буоллаҕына, бу черриҥ киилэтэ 1000 солкуобайга чугаһыыр эбит. Ити ыккардыгар, кэккэлэһэ, 3,49 доллардаах бэрт сибиэһэй көрүҥнээх помидор эмиэ атыыга баар.
Чэ, этэргэ дылы, ким хайдах кумааһынньыктааҕынан атыылаһар быһыылаах, дии саныахха сөп. Фрукта сыаната удамыр. Оҕурсу, хортуоппуй эмиэ арааһа дэлэй – солкуобайга таһаардахха ортотунан 115-120. Феолетовай (кыһыл) луук сыаната ботуччу.
Шалот-луук (элбэх битэмииннээҕинэн аатырар уонна сиэтэххэ айахха луук сыта хаалбат) өссө сыаналаах эбит, киилэтэ 10,99 н.з.д. — 500 солкуобай кэриҥэ. Үүт оҥоһук дэлэй. Дьэ, эт сыаната ыарахан – сибиэһэй, уҥуоҕа суох эт киилэтэ, биһиги харчыбытынан, 1 тыһыынча солкуобай кэриҥэ буолар. Эттэрин миинэ олус барымтыа. Эти 600-700 солкуобайга эмиэ ылыахха сөп.
Адам кэпсээнэ
Баҕар, эһиэхэ интэриэһинэй буолаарай диэн, мин Адам диэн биир олохтоох уолу кытта новозеландецтар сүрүн дьарыктарын, олохторун-дьаһахтарын туһунан кэпсэтиибиттэн (тылбаасчыттаах) билиһиннэриим:
Адам Ли Кэй, с++ программист:
—Мин Роторуа, Новай Зеландия төрүт олохтоохторун маори тылыгар “Иккис күөл” диэн куоракка (бастакы күөл ханна баарын билбэппин — күлэр) улааппытым. Оклеҥҥа 3 чаас айаннаан тиийэҕин. Билигин Роторуаҕа 60 тыһыынча кэриҥэ киһи олорор. Бу дойдуга дьон тардыһар, тоҕо диэтэххэ, манна геотермальнай – мэлдьи сылаас-итии уунан тыгар сирдэр бааллар. Элбэхтэр. Гейзердэр, сылаас уулаах үрүйэлэр, бассейннар. Туристарга анаан бөдөҥ Полинезийскэй курорт төгүрүк сыл үлэлиир. Оттон олохтоохтор өссө таас хайа хаспахтарыгар, быыстарыгар бэйэлэрэ кыракый кистэлэҥ эмиэ бассейннардаахтар. Онно оҥочонон эрэ тиийиэххэ сөп. Мин төрөппүттэрим ол кистэлэҥ сирдэртэн сорохторун билэр буоланнар, кыһыҥҥы кэмҥэ биһиги бэйэбит эрэ сылдьан сынньанар миэстэлэрдээхпит. Олус элбэх турист сылдьар буолан, Роторуа олохтоохторун сүрүн дьарыктарынан, сэрэйбиккит курдук, туризм буолар.
Ол гынан баран, Новай Зеландияҕа өссө биир сүрүн дьарык – тыа хаһаайыстыбата. Фермердэр дьиэ сүөһүтүн иитиинэн дьарыктаналлар. Туристары үрдүк хаачыстыбалаах олохтоох аһынан-үөлүнэн хааччыйар наада буоллаҕа. Норуот тылын тамаҕар сылдьарынан – Новай Зеландия хас биирдии олохтооҕор 4-түү бараан тиксэр (хаһан эмэ итинник арааран ааҕар кэм тосхойор буоллаҕына…) !
Сүөһү иитиитэ, биллэн турар, бэйэтэ кэккэ уустуктардаах. Төһө даҕаны үүт, үрүҥ ас уонна эт дойду экспорга ыытар биир саамай сүрүн табаарынан буоллар, хас да сыллааҕыта фермердэргэ субсидияны биэриини тохтотон кэбиспиттэрэ. Арай ньүөлсүтүү үлэлэри ыытыыга граҥҥа эрэниэххэ сөп. Баҕар, ол иһин буолуо, мин дьиэ кэргэним, аҕыйах ынаҕы, кууруссаны хаалларан баран, ферма оннугар саадтанарга быһаарыммыта: фрукта арааһа – ол иһигэр мин сөбүлүүр дьаабылакам, киви уонна оҕуруот аһа, сибэкки эгэлгэтэ.
—Фруктаҕытын хайдах батараҕытый?
—Дьоҕус, орто хаһаайыстыбалар, атыыһыттары кытта кэпсэтэн, фрукталарын, оҕуруот аһын чугастааҕы ырыынактарга таһаараллар, биитэр чааһынай маҕаһыыннарынан атыылаталлар. Мин дьонум бастаан, холобур, эһээм инитигэр биэрэн, кини маҕаһыынынан атыылаталлара. Бөдөҥ оҥорон таһаарааччылар быһалыы супермаркеттары кытта дуогубардаһаллар. Ити да гыннар, дьон сүөһү иитиитин тохтоппот. Холобур, мин эһээлээх эбэм билигин бэйэлэрэ фермалаахтар. Оттон аҕам хаһаайыстыбатын таһынан, билигин даҕаны архитектурнай тутуунан айымньылаахтык дьарыктанар. Ийэм туризм индустриятыгар көһөн, билигин Polynesian Spa менеджердиир. Кинилэр билигин атын сиргэ олороллор.
Өскөтүн Роторуа уулуссаларынан хааман иһэн үксүн дьоһун саастаах дьону көрсөр буоллаххына (эдэрдэр күнү быһа дьиэҕэ саһан олорбот эбит буоллахтарына…), ыччат Данидиҥҥэ ордук элбэх, онно биир саамай бөдөҥ үөрэх кыһата — Отаго университета баар. Оттон мин Оклены олус сөбүлүүбүн. Куорат тупса турар. Тутуу барар, араас интэриэһинэй бырайыактар олоххо киллэриллэллэр. Суол үчүгэй. Билигин өссө куорат аннынан сылдьар трамвай линиятын тардаары бэлэмнэнэллэр. Уонна, биллэн турар, киэн туттуубут — All blacks – Новай Зеландия регбигэ сүүмэрдэммит хамаандата — аан дойдуга бастыҥ хамаанда!
Бу эйэҕэс-сайаҕас ыччат Адам Ли Кэй төрөөбүт дойдутун туһунан, миэхэ, атын дойду киһитигэр, төһө кыалларынан элбэх информацияны тиэрдэ сатаабытын, саамай кылаабынайа — ис-сүрэҕиттэн кэпсээбитин, бэйэм түһэриилэрбэр эбии, дьиэ кэргэнин альбомуттан хаартыскаларынан көмөлөспүтүн иһин киниэхэ улаханнык махтанабын.
Хантан билбитэ буолла, Адам оннооҕор Новай Зеландия ынахтарын боруодатын миэхэ билиһиннэрдэ ээ:
– “Массыынанан Оклентан Таурангаҕа, билсэр кыыспын көрсөөрү айаннаан иһэн, суол кытыытыгар “фриз”, “горнай” уонна “джерси” боруода ынахтары көрүөхпүн сөп. Төрөппүттэрим ферматыгар үрүҥ-хара бээтинэлэрдээх хас да “фриз” баара. Мин истэрбинэн, бу боруода ынахтар хас биирдиилэрэ сылга 10 тыһыынчаҕа тиийэр лиитэрэ үүтү биэрэллэр!”, — диэн соһутта.
ХХХ
Харах ыларын тухары Окленд тулата барыта хонуу, тыа, уу.., саад, оҕуруот, оттон куорат ортотугар күөх зуона – пааркалара элбэҕин! Манна оҕолоох дьон, аҕам саастаахтар күүлэйдииллэр. Ким да ханна да ыксаабат. Холкулар. Эдэр аҕалар оҕолорун кытта сылдьалларын үгүстүк көрөҕүн. Уопсайынан, бу дойдуга “дьиэ кэргэн” диэн өйдөбүл олус күүстээх эбит. Үгүс бириэмэлэрин дьиэлэригэр, хаһаайыстыбаларыгар аныыллар. Сарсыарда эрдэ – 7-8 чаастан үлэлииллэр, ол оннугар 16-17 чааска бүтэллэр. Үгүс маҕаһыын 17 чааска сабыллыбыт буолар. Оттон оҕо саадтара, оскуолалар үгүстэрэ күнүс 15 чааска диэри үлэлииллэр. Ол, арааһа, бу тэрилтэлэргэ үксэ дьахталлар – ыал ийэлэрэ үлэлииллэринэн быһаарыллара буолуо дии саныыбын. Айылҕаны, барыта “натуральнайы”, экология өртүнэн ырааһы, чөлү сөбүлүүллэр. Пааркаларыгар оннооҕор “уопсастыбаннай оҕуруот” диэн баарын дьиктиргии көрбүтүм. Онно, уу кыраанын аттыгар хайаан даҕаны лейка турар буолар: бытыгыраан тахсыбыт күөх үүнээйи быыһыгар “Миэхэ уута кут!” диэн табличка анньыллыбыт — ким кэлбит оҕуруокка уу кутар… Ити курдук, быстах да кэмҥэ сырыттаргын, манна эйигин туох барыта новозеландецтар дойдуларын таптыыллар, киэн тутталлар уонна харыстыыллар, диэн санааҕа аҕалар.
Татьяна МАРКОВА.