Ойуур уотун умулларыыга кыһыҥҥыттан бэлэмнэниэххэ.
Бу сайыҥҥы кылгас кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ тыын суолталаах боппуруоһунан ойуур уотун умулларыы буолла. Онон сибээстээн Арассыыйа Федерациятын үтүөлээх лесовода, ойуур хаһаайыстыбатын 35 сыл ыстаастаах бэтэрээнэ Саргылана Аммосова суруналыыстары кытта көрсөн, санаатын үллэһиннэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ кылаабынай лесничэйинэн 2004-2013 сылларга үлэлээбит буолан, Саргылана Поликарповна бу хаһаайыстыбаҕа баар кыһалҕалар, сайдыытын устуоруйатын туһунан кэпсиирэ үгүһэ чахчы.
—— Мин быйылгы курдук улахан баһаары өтөрүнэн көрө иликпин. Урут маннык улахан баһаардар 1986-1987 сыллардаахха буолбуттара. Дьиҥэ, баһаар куруутун тахсара. Баһаары умулларыыга туох да миэрэ ылыллыбат диир олох табыллыбат. Быйыл Саха сиригэр араас эрэгийиэннэртэн көмөҕө (719 киһи) кэллилэр. Бачча элбэх киһи биһиги ойуурбутугар турбут улахан уоту умуллара кэлбитэ урукку өттүгэр суоҕа. Кырдьык, уот үөһэнэн барара кутталы үөскэтэр. Маныаха умулларарга элбэх күүс ирдэнэр. Урут сэбиэскэй кэмҥэ ойуур хаһаайыстыбаларыгар (лесхозтарга) 2615 киһи, авиабазаҕа балтараа тыһыынча курдук киһи үлэлиир буоллаҕына, билигин лесничестволарга 540 киһи үлэлиир, авиабазаҕа Дьааҥытааҕы салааны кытта холбоон 200-чэ. Мин санаабар, авиаботурууллааһын күн аайы ыытыллыахтаах. Уонна ботурууллуу көтөрүгэр хайаан да умулларар дьонноох буолуохтаах. Аны туран ойуур уота туруутугар маннык куйаас күн-дьыл, кураанах этиҥ төрүөт буолар. Биһиги тиит маспыт көмнөҕө сытыйбакка дьапталҕа буолан сытар, онтон сөптөөх усулуобуйа үөскээтэҕинэ умайан тахсар матырыйаалга кубулуйар, — диэн саҕалаата кэпсээнин.
Саргылана Аммосова этэринэн, ойуур баһаарын умулларыыга үп-харчы боппуруоһа тыын суолталаах. Кини ойууру көрүүгэ-истиигэ, уоту умулларыыга көрүллэр харчыны күһүҥҥүттэн саҕалаан, кыһын эрдэ биэриэххэ наада диэн санаалаах. Өрөспүүбүлүкэтээҕи структура ахсаанын улаатыннарыахха. Оччоҕуна эрэ уоту умулларар дьону эрдэттэн үөрэтэн, доруобуйаларын туругун көрөн, сайыҥҥы үлэҕэ бэлэм оҥоруохха сөп. Сайын сатыылаабытын кэннэ үлэһити ылыы табыллыбат. Аҥаардас үөһэнэн көтө сылдьан умулларыахха диэн дьон саныырын курдук кыаллыбат, хайаан да сиринэн сылдьан умулларыахха, минерализованнай балаһаны оҥоруохха, тиэхиньикэ кыаҕын туһаныахха наада диир. Кыһын буолла да ойуур уотун туһунан умнар табыллыбат эбит. Маннык боппуруостары быһаарбакка эрэ ойууру харыстааһыны кыайбаккын.
— Интэриниэтинэн эҥин даҕаны сорох дьон баһаары умулларбаттар эҥин диэн мөҕөллөр-этэллэр. Дьиҥэ, үлэ ыытыллыбат буолбатах. Ити Өлүөнэ очуостарыгар турбут уот туһунан да эттэххэ. Бу сиргэ умулларыы үлэтин ыытар урут да уустук буолааччы. Манна үксэ этиҥтэн уот турар. Билигин 200 тахса киһи итиннэ үлэлиир. Эбии күүстэр Туваттан, Читаттан, Хабаровскайтан кэлбиттэр. Биирдэ санаатахха, очуостар уу таһыгар туралларын да үрдүнэн, итиччэ үрдүккэ ууну тиэрдии кыаллыбат буоллаҕа. Сирэ-уота, рельебэ уустук. Мин өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бу өрөспүүбүлүкэ ойууругар сатыылыыр алдьархайдаах уоту умулларыыга көмөлөһүөхтэрэ, төрөөбүт ийэ айылҕаларын харыстыахтара диэн эрэнэбин, — диэн түмүктээтэ Саргылана Поликарповна.
Кини бэйэтин кэпсээнигэр Саха сиригэр ойуур хаһаайыстыбатын төрүттээбит, бастакы ойууру көрөөччү (лесовод) Константин Георгиевич Аникин оҥорбут дакылааттарыттан үгүстүк холобурдаата. Холобур, Аникин аҕалбыт чахчытынан, 1947 сыллаахха ойуур баһаардарын умулларыыга 112711 үлэ күнэ туһаныллыбыт. Бу сыл 53 олорор дьиэ, 1373 туонна от, 11 тыһ. куб.м бэлэмнэммит мас күл-көмөр буолбут. Ол иһин К.Г.Аникин 1947 сыллаахха ССРС ойуур хаһаайыстыбатын миниистиригэр суруйбут: “Саха АССР-га ойуур уотун кытта охсуһуу соруга ойуур уорганнарыгар эрэ буолбакка, сорук уопсай судаарыстыба уонна норуот бүттүүн дьыалатын таһымыгар диэри үрдүөхтээх, оччоҕуна эрэ сөпкө быһаарыллыаҕа”, — диэбит.
Дьэ, онон эһиилги сайыҥҥа олох эрдэттэн хаардаахха бэлэмнэнии наада эбит.
Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова
Ааптар түһэриитэ