«Һы-һы-һы-ыы, тустуук ааттааҕа этиҥ дии, мас төбөтүн кыайбаккын дуу? Һы-һы-һы-ыы-ыы», – диэн үөһүн таттаран, иэрийэн барыах айылаахтык күлбүт лесопуун диэн тэрилтэ мас кэрдэр дэлээнэтин муҥур баһылыга, ыһыахтарга мас тардыһан тэҥнээҕин булбатах киһи, Одьунааһы, саҥа үлэһити, күлэ турбута.
Барыта «мас» диэн тылы туттан сэһэргиирим мээнэҕэ буолбатах. Мас курдук көнө, мас курдук бөҕө уонна ааттаах мас ууһа, мас тардыһааччы эбитин иһин буолуо, дьон-сэргэ кинини Мас Өлүөскэнэн билэллэр. Хайыаххыный, «мас акаарынан» ааҕааччылар эмиэ бааллар…
Мас Өлүөскэ самаҕыттан ыйанар халыҥ хаары тоҕо кэһэн кэлэн, суон бэрэбинэни төрдүттэн бобо кууһан ылан, бэрт чэпчэкитик тутан туора бырахпыта.
– Һы-һы-һы-ыы-ыы, оо, хаарыан иҥиир таах сытыйаахтыа буоллаҕа! Чэ, уолаттарым, эрдьигэннэрим, кытаатыҥ, кытарчы көрүҥ! Бээрэ… – Паар оргуйа сылдьар, нэк буолбут андаатар бэргэһэтин сэгэс гыннаран иһиллээн баран, эбэн эппитэ. – Массыына тыаһыыр… Дьэ, дьоро киэһэ үүнээри гынна быһыылаах, тоҕо эрэ муннум кыһыйар…
Үhүс киһи – Мохоруусап. Илистибэт, иҥиир-ситии үлэһит, «Дружба» эрбиинэн орто дойду маһын бараан эрэр отуччалаах киһи.
Одьунаастаах күнүскү аһылыкка кэлбиттэрэ Мас Өлөксөй дьыалата ыпсан, хас биирдии массыына саһаанын үстүү бытыылка буоккаҕа «эргинэн», хараҕа көстүбэт буола ыга үөрэн олороро.
– Уолаттарым, үчүгэй буоллубут! Ыы-һы-һы-һы, табылынныбыт! Ыл, Мохоруус, тоҥ эттэ киллэрэн, кырбаан кыдылааннаан кэбис. Эн, маастар успуорта, кураанах маста эбии бэлэмнээ. Сабантууй! Кэбис, доҕор, маастар успуорта курдук улуу киһи биһиэхэ күнүн аайы үлэһитинэн киириэ суоҕа. Бэлиэтиэххэ! Эрдьигэннэниҥ!
Одьунаас киэһэ, үлэхтээх массыыналар иккиһин кэлэн «эргинэн» барыыларыгар, иккистээн итирэн эрэрэ быһыылааҕа.
Биирдэ өйдөөтөҕүнэ Мас Өлөксөйдүүн тустан умсарыта баттаһа, ынчыктаһа ахан сылдьаллара. Тимир оһох турбатын тоҕо түһэн, баһаары ыыта сыһан, Мохоруусаптарыттан мөҕүллэн эрэллэрэ быһыылааҕа…
Одьунаас ынырык тымныыттан уһукта биэрбитэ. Кыһыҥҥы күн ойуур быыһынан, балок кыараҕас түннүгүнэн кылайа тыкпыт этэ. Туох эрэ ынырык битэ тардан, уол өндөс гыммыта. Аан аттыгар курданарыгар диэри сыгынньах Мас Өлүөскэ муҥнаах тыыллан сытарыгар ойон тиийэн, туруору тардыахтыы, икки хонноҕор түспүтэ. Тоҥ муус киһиттэн илиитэ тардан, кэннинэн чинэккэлээбитэ.
Көмнөххө баттатан дөйө тоҥон турар ойуур иһигэр ынырык хаһыы иһиллэн ааспыта… Одьунаас биири өйдөөбүтэ: аана суох алдьархай ааҥнаабытын уонна онно барытыгар ким эрэ атын буолбакка, чопчу кини буруйдааҕын.
– Уо-уот от-ту-охха, – аттыгар Мохоруусап тииһэ ыпсыбат буолан, бабыгырыы турара.
Мас Өлүөскэ туох да бэйэлээхтэн ымыттыа суохтук халыйбыт хааныгар хам тоҥон, төбөтүн кыҥнары соҕус быраҕан, сутуруктуу туттубут модьу-таҕа илиилэрин быластаан, сылааска наадыйбат буолан сытара.
– Уо-уот…
– Бүт! – Одьунаас сибигинэйэ былаан күргүйдээбитэ.
– Ити эн! Эн!!! – Мохоруусап хараҕын муҥунан көрө-көрө кэннинэн тэйиэккэлээн тиийэн, чуурка олоппос сытарыттан иҥнэн, тас иэнинэн барбыта. – Быыһаа-ааҥ! Сиэтээ-ээ! – Ити курдук ыһыытаамахтаат, ким да үрдүгэр түспэтэҕиттэн арыый да уоскуйбуттуу, ытаан кыыкыныы-кыыкыныы, тыына бурҕаҥнаан, түөрт атах буолан турбута. Одьунаас сонун-бэргэһэтин кэтээри оронун диэки хаампытыгар, эмиэ сарылаан дэлби ыстаммыта, наара аннын диэки үнүөхтээбитэ.
– Быыһаа-ааҥ!!!
Киһитин кэмэлдьитэ Одьунаас төбөтүн өссө дьэҥкэрдибитэ.
Ханна да куоттарбат ыар алдьархай ааҥнаан тиийэн кэлбитин, бу кырыыстаах балок иһиттэн таһаарбаттыы, ыга кууспутун өйдөөбүтэ.
– Сэргээй, уоскуйууй, хайа, сүрэ да бэрт дии, – диэн көрдөһөрдүү эппитэ, – эр дьон буолуох… Киирэн тыллаа.
Киһитэ, тугу да өйдөөбөттүү, килээр-мэлээр көрөрө кэм да ааһа быһыытыйан, ыйыппыта:
– Оттон эн?
– Мин… мин манна киһибин манаан олоруом буоллаҕа.
– Кими? Кинини дуо?
– Кинини… Чэ, кытаат, ыстан, киэһэ хараҥарыан иннинэ кэлэллэрэ буоллар.
– Ыл, арыгыта кута түс эрэ, – Мохоруусап, биир курууска буокканы уу курдук дьылыс гыннараат, сонун, бэргэһэтин кэтээт, Мас Өлүөскэтин үрдүнэн атыллыырыгар иэнэ кэдэҥнээн, онтон тэптэрэн сүр нымсатык тилир гынан хаалбыта…
…Ити дьыаланы Бааскарапка биэрбиттэрин, бэрт сэниэлээхтик ылсан иһэн аккаастаммыта:
– Симон Сектяев – мин чугас доҕорум. Кини итиниэхэ хаһан да тиийиэ суоҕун билэбин.
– Ону дакаастаа ээ, саатар эрэ!
– Ол кыаллар кыаҕа суох. Оҥорботох дьыалатыгар билинэ олорор…
Мохоруусап силиэстийэлээһиҥҥэ, суукка да биири көрдөрбүтэ: мин тугу да билбэппин, эрдэ утуйбутум, арыгыны аҕыйаҕы испитим.
Одьунаас көрдөрүүтэ эмиэ дьэҥкэ этэ: тустубуппут… оһоҕу түҥнэри көппүппүт… Ол сылдьан, баҕар, мин да дэҥнээбит буолуохпун сөп…
Эдуард Соколов-Тулусхан, “Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох” кинигэтиттэн быһа тардыы.
“Айар” кинигэ кыһата, 2024 с.
