Уйаҥ айылҕалаах, уһун кыһыннаах, тыйыс усулуобуйалаах Саха сиригэр дьон олоҕо туруктаах, тупсаҕай, тулалыыр эйгэҕэ буортута суох буолуохтаах диэн санаанан салайтаран үлэлиир тэрилтэ баар эбит. Ол ханнык тэрилтэний? Билсиҥ, «ОДьКХ уонна энергияны көдьүүстээх оҥорууну сайыннарыы киинэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэни Наталья Сивцева салайар. Быйылгы сыл түмүктэнээри турдаҕына дириэктэри кытта ыытыллар үлэ, баар кыһалҕалар, саҥа саҕалааһыннар тустарынан сэһэргэстибит.
— Наталья Платоновна, тэрилтэҥ тугунан дьарыктанарый? Эһиги энергияны кэмчилээһиҥҥэ боломуочуйалаах уоргаҥҥыт дуо?
— Биһиги үс улахан хайысханы сүрүннүүбүт. Ол курдук, энергияны кэмчилээһини, цифровизацияны киллэриини, ону тэҥэ былырыыҥҥыттан кытаанах тобоҕу (бөҕү-сыыһы) харайыыны биһиэхэ сүктэрбиттэрэ. Биллэрин курдук, кытаанах тобоҕу харайыыга реформа 2019 с. саҕаламмыта. Атын эрэгийиэннэргэ туспа тэрилтэлэр тэриллибит буоллахтарына, биһиэхэ эбии штат быһыытынан көрүллүбүтэ.
— Энергияны кэмчилээһиҥҥэ Саха сиригэр бырагыраама баар дуо?
— Биһиги уоту кэмчилээһиҥҥэ эрэ буолбакка, элбэх бырагыраамалары торумнуубут. Урут үп-харчы суох буолан, судаарыстыба бырагыраамаларын иһигэр киирсэр буоллаҕына, билигин уоту кэмчилээһиҥҥэ уонна көдьүүһүн үрдэтиигэ туспа баар буолуоҕа. Бырайыагын оҥордубут. Бырагыраамаҕа ОДьКХ эрэ буолбакка, экэниэмикэ эйгэтин эмиэ таарыйабыт. Онон олорор дьиэ пуондата, бүддьүөт атын тэрилтэлэрэ, ОДьКХ (хочуолунайдар эҥин), тырааныспар, улахан бырамыысыланнас салаалара киирэллэр. Бырагыраама ылылла илик, сөбүлэһиннэриигэ сылдьар. Иккис улахан бырагыраамабыт “Автоматизацияны уонна диспетчеризацияны олоххо киллэрии” кэнсиэпсийэтэ диэн. Бу цифровизацияҕа чугаһатар аналлаах. Сыыйа хомунаалынай өҥө төлөбүрүн ааҕар бырагыраамаҕа киирэн хаалыахтаахпыт. “Өйдөөх прибордары” туруоруу үлэтэ күүскэ барыахтаах. Онно туруоруллубут счетчик нүөмэринэн учуот оҥоһуллуохтаах, итилэр сөпкө хааччыллыахтаахтар, хайаан да сибээс баар буолуохтаах. Бөҕү харайыыга эмиэ “Территориальная схема обращения с ТКО до 2030 г”. диэн бырагыраама бырайыага оҥоһуллубута. Онно ханнык эбийиэк тутуллара, бөҕү-сыыһы ханна тиэйэн илдьэллэрэ эҥин барыта киирэр. Холобура, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 8 полигон уонна 23 суортуур-наардыыр комплекс баар буолуоҕа, Арктикаҕа бөҕү уматар 13 комплекс былааннанар, онтон үһэ кэлэн турар. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 473 сыбаалка баара биллэр. Үлэ сөпкө тэрилиннэҕинэ, бөҕү наардаан иккис туһалаах сырье тахсара ситиһиллиэхтээх. Билиҥҥитэ тэрилтэлэр хортуону, батарейкалары, үксүн пластиковай бытыылкалары уонна хаппахтары хомуйан соҕуруу собуоттарга илдьэллэр. Онон суортааһын киирдэҕинэ манна миэстэтигэр оҥорон таһаарыы сайдыаҕа диэн эрэнэбит.
Цифровизацияҕа биһиги кииммит тутаах буолар. “Төлөөһүнү түмэр докумуон” (объединенный платежный документ) оҥоһуллар. Быһата, төлөбүрдэри барытын биир докумуон оҥоруу үлэтигэр олохтоох айтишниктар кытталлар. Бү үлэ эһиил саас бүтүөхтээх. Бастаан куоракка боруобаланыаҕа. Холобура, билигин “Прометей” хампаанньа “биир төлөбүрүнэн” төлөтөр, атын салайар хампаанньалар бары биирдиилээн өҥөнү тус-туһунан быһаччы дуогабарынан төлөһө-төлөттөрө олороллор. Ол дьоҥҥо буккуурдаах уонна төлөһөргө табыгаһа суох.
— Бу кэмчилээһин көмөтүнэн бүддьүөт тэрилтэлэрэ уонна биирдиилээн дьон төһө үбү кэмчилээбиттэрэ буолуой?
— Прибордары туруоруу уонча сыл ситэ кыалла илик. Статистиканан көрдөххө, 50-60 % эрэ прибордаах дьиэлэр бааллар, атыттар нормативынан төлүү олороллор. Ол эбэтэр дьиэ үрдүнэн уопсай туруоруллар тымныы уу прибора – 2680, итии уу киэнэ –2555, саамай үрдүк ороскуоттаах, сыаналаах ититиигэ (отопление) — 3300 туруоруллубут . Бүддьүөт тэрилтэлэрэ маннык прибордарынан хааччыллыылара 60 быр. тэҥнэһэр. Счетчик туруорар киһи ууга икки төгүл кыраны төлүүрүн билэҕит. Оттон счетчик туруорбат дьоҥҥо 1,5 төгүл ыстырааптыыр коэффициент туһанылларын, баҕар, сорохтор аахайбакка сылдьыахтарын сөп. Биһиэхэ былырыыҥҥыттан ыла “энергосервис” диэн элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ механизм киирдэ. Энергосервиһи Бороҕоҥҥо, Тиксиигэ киллэрээри сылдьабыт. Бу механизмынан дьон эбии төлөбүрэ суох олорор дьиэтин туругун тупсаран биэрэр, туттар энергиятын кыччатар, оттон чааһынай инвестор хаачыстыбаҕа охсуута суох, бэйэтин үбүнэн төлөөн оҥорор. Бу тэрилтэ сатаан кэмчилээтэҕинэ онтон дохуоттаныахтаах. Онон ити инвестор 5-7 сыл тухары дуогабардаһан баран, бу дьиэҕэ үлэни ыытыахтаах. Былааҥҥа ити энергосервис өҥөтүн олорор эрэ дьиэлэринэн муҥурдаммакка, хочуолунайдарга киллэрдэхпитинэ, ол барыта “комплекснай энергосервис” диэн ааттаныахтаах.
Автоматизация киирдэҕинэ
— Цифровизация хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа хайдах киирэн эрэрий? Автоматизацияҕа туох кыһалҕалар баалларый?
— Уопсайынан, саҥа таһымҥа тахсан эрэбит. Билигин өҥө оҥорор тэрилтэлэр тус-туһунан үлэлии олороллор, ону биир ситимҥэ киллэрэр үлэ ыытыллар. Иһитиннэрии биир сиртэн эрэ кэлэр буолуута төлөбүр дьэҥкэ буолуутугар төһүү буолуоҕа. Автоматизацияҕа уонна учуоттуур прибордары диспетчеризациялааһыҥҥа ханнык кыһалҕалар баалларый диэтигит . Олорор дьиэ-уот пуондатыгар, бүддьүөт эйгэтигэр, сылааһынан хааччыйар эбийиэктэргэ уонна кэмиэрчэскэй тэрилтэлэргэ учуоттуур приборунан хааччыллыы таһыма намыһах. Ол түмүгэр дьиэ-уот хомунаалынай өҥөтүгэр уонна усунуостарга туһанааччыларга уонна өҥөнөн хааччыйааччыларга иһитиннэрии чуолкайа суох. Сорох туруоруллубут тэриллэр аныгы ирдэбиллэргэ сөп түбэспэттэр. Анал идэлээх каадырдар аҕыйахтара эмиэ атахтыыр. Сорох элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр олус эргэрдилэр. “Өйдөөх” прибордары уонна оборудованиелары туруорууга идэтийбит тэрилтэбит аҕыйах. Ол иһин үөһээ этэн аһарбытым курдук, “2022-2030 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр хомунаалынай ресурсалары учуоттуур прибордары автоматизациялааһыны уонна диспетчеризациялааһыны киллэрии кэнсиэпсиэйэтэ” торумнанна. Бу барыта кыалыннаҕына, учуоттуур прибордары кииннээн хонтуруоллааһын уонна кэтээн көрүү ыытыллар кыахтаныаҕа. “Автоматизация уонна диспетчеризация” олоххо киирдэҕинэ өҥөнү биэрии хаачыстыбата тупсуоҕа, төһөнү туһаммыккын билэ-көрө олоруоҥ. Оттон ресурсанан хааччыйар салаа килийиэннэригэр төлүүр дьиссипилиинэни олохтууругар көмөлөһүөҕэ, ороскуота да аччыаҕа уо.д.а. Ол эрээри бу кэнсиэпсийэнэн олорор дьиэлэр пуондаларыгар маны киллэрии саахалланар, көһөрүллэр туруктаах эбийиэктэргэ, хаарбах дьиэлэргэ туһаныллыбат. Быһата, хапытаалынай өрөмүөн эрэгийиэннээҕи бырагырааматыгар киирбэтэхтэргэ. Оттон учуоттуур прибордар иһитиннэриилэрин быһалыы биэрэр кыаҕа суохтарга бэрэбиэркэлэнэр (поверка) болдьоҕо туоллаҕына, “өйдөөх” учуоттуур прибордарга уларытыллыахтара.
— Тыа сиригэр эһиги кииҥҥит тугу үлэлиирий?
— Тыа сиригэр толору хааччыллыылаах дьиэ аҕыйах. Кытаанах бөҕү харайыы кыһалҕата баар. Онно эрэгийиэн оператора анаммыта, итилэр оройуон кииннэригэр үлэлииллэр, оттон кыра нэһилиэктэргэ тиийэ иликтэр. Билиҥҥи реформанан кыра нэһилиэктэргэ итинник ирдэбили туруорар күчүмэҕэй, ол эрээри бу нэһилиэнньэлээх пууннарга сыбаалка суох буолуохтаах. Умайбыт бөҕү быстах харайар пуун баар буолуохтаах эбэтэр уматан баран полигоҥҥа илдьиэхтээхтэр.
Кыраан тэстиэҕэ – ороскуотуҥ элбиэҕэ
— Саҥа дьыл салаллан кэлэрэ чугаһаата. Сүүһүнэн лаампалар умайан сандаарыахтара. Түгэнинэн туһанан уоту кэмчилиир лаампаттан саҕалаан дьиэ-уот төлөбүрүгэр өссө хайдах гыннахха төлөбүр чэпчиэҕэй диэн сүбэлииргэр көрдөһөбүн.
— Туһалаах сүбэлэр элбэхтэр. Уугутугар счетчик туруордаххытына, канализацияҕыт көрдөрүүтэ эмиэ аччыаҕа. Ититиигэ (отопление) счетчик туруоруоххутун баҕарар буоллаххытына, элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэ үчүгэй туруктаах буолуохтаах. Киирэр аантан саҕалаан, стеклопакет түннүктэригэр, радиатордарыгар тиийэ. Ханна да уу тэстэ-тохто туруо суохтаах. Уокка икки тарыыптаах счетчиктары туһанар ордук. Маны сэргэ дьиэҕитигэр туһанар бытовой тиэхиньикэҕит кэмчилээһиҥҥэ “А” кылаастаах буоларыгар болҕойуҥ. Чааһынай дьиэлэргэ күн күүһүнэн үлэлиир панеллары туруоруохха сөп. 100 сааһын туолаары олорор “Саха сирэ” хаһыакка ”Ыйытыы-хоруй” балаһатыгар атын да сүбэлэри таһаарыахпыт.
— Наталья Платоновна, түмүккэ кииҥҥит инники былаанын кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?
— 2022 сылга энергияны кэмчилээһиҥҥэ бырагырааманы ылыныахтаахпыт. Счетчиктары тэхиньиичэскэй хааччыйыыны тупсарыахпыт, “өйдөөх счетчиктары” салгыы туруорар туһугар үлэлэһиэхпит. Кытаанах тобоҕу харайыыга эрэгийиэн бырагырааматын ылыныахпыт. Саҥа полигоннары киллэрэргэ үлэ салҕаныаҕа. Бу полигону оҥоруу үлэтэ уһуннук ыытыллар, манна табыгастаах сир учаастагын булуу эмиэ судургута суох. Ону тэҥэ бу учаастактар ойуур пуондатыгар киирсэллэринэн сөбүлэһиннэриини федеральнай таһымҥа ылыахтаахпыт. Онон кииммит күүскэ үлэлиирэ эрэйиллэр.
Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова
Хаартыскаларга: 1. Дириэктэр Н.П.Сивцева.