Хас да сыллааҕыта Вьетнамҥа бара сылдьан, биири бэлиэтии көрбүтүм. Биллэрин курдук, азиаттарга эмис киһи диэн суоҕун кэриэтэ. Ол кинилэр астарыттан-үөллэриттэн, күнү быһа хачыгырайан үлэлээн тахсалларыттан буолуон сөп. Үксүгэр “геннэрэ оннук, син биир уойбаттар” дииллэр. Чахчы, вьетнамецтар аҕа саастаах өттүлэрэ бары да кыра уҥуохтаахтар уонна хачаайылар. Ол эрээри, уончалаах оҕолортон саҕалаан, уойан аҕылыы, тиритэ-хорута сылдьар оҕолор баалларын сөҕө көрбүтүм. Ыйыталаһан билбитим – уонча сыллааҕыта кинилэргэ “фаст-фуд” муодата кэлбит эбит. Онон үйэлэр тухары олохсуйбут сөпкө аһааһын култуурата бэрт кэбэҕэстик, түргэнник сотуллан, ити курдук уларыйыы тахсыбыт.
Тоҕо манныкка тиийдибит?
Оттон биһиэхэ да кэнники кэмҥэ этиргэн оҕо элбээтэ. Ол, биллэн турар, сөпкө аһаабат буолуу уонна хамсаммакка, көмпүүтэр иннигэр, төлөпүөн тутан баран олоруу содула. Бу барыта дьиэ кэргэнтэн тахсар. Төрөппүттэр оҕолоругар тыыннаах холобур буолаллар, сөпкө аһыыр, утуйар, хамсанар үөрүйэҕи оҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриэхтээхтэр. Ол эрээри, хомойуох иһин, үгүс төрөппүт бэйэnинэн көҕүлээн, оҕо этиргэн буолар усулуобуйатын олохтуур.
Улахан дьон остуолуттан саҥардыы аһыыр буолбут балтараалаах, иккилээх оҕоҕо араас кэмпиэти, бэчиэнньэни, мороженайы, гаастаах утаҕы, чипсыны, “доширагы”, о.д.а. ылан биэрэр төрөппүттэр элбэхтэр. Оҕо ытаабатын, мэһэйдээбэтин эрэ диэн, аҕыйах ыйдаах оҕоҕо төлөпүөнү, планшеты туттаран кэбиһэллэр. Оҕо эрэ буолуо дуо, оннооҕор улахан киһи төлөпүөн оонньуутугар, интэриниэккэ олус түргэнник убанан хаалар. Төрөппүттэр да төлөпүөннэрин туппутунан сылдьаллар. Оҕону кытары тэҥҥэ оонньуур, хайыһардатар, хаҥкылатар, айылҕаҕа илдьэ сылдьар, футболлуур төрөппүт аҕыйаҕа буолуо. Онон оҕо хамсанар үөрүйэҕэ сайдыбат.
Этиргэн оҕо улаатарыгар элбэх кыһалҕалары көрсөр. Бастатан туран, доруобуйата эмсэҕэлиир: сүрэх-тымыр ыарыыта, быар, үөс, куртах, ноор, эндокриннай систиэмэ үлэтин кэһиллиитэ, диабет – бу ыарыылар үөскүүллэригэр төрүөт буолар.
Ону таһынан, уйулҕа өттүнэн эмиэ кыһалҕанар. Бэйэтигэр эрэлэ суох, кыбыстанньаҥ, көстөр дьүһүнүн сөбүлээбэт, абааһы көрөр, бэйэтин таптаабат, оҕолору кытары тэҥҥэ оонньообот, биир тылы булбакка соҕотохсуйар буоларга тиэрдиэн сөп. Бу улаатан эрэр оҕоҕо улахан охсуу, инники олоҕор кытта дьайар улахан кыһалҕа.
Дьиҥинэн, ханнык төрөппүт оҕотугар манныгы баҕарыай? Онон эрдэттэн сэрэтэр үлэни ыытыахха, бастатан туран, бэйэни көннөрүнүөххэ, олох олохсуйбут укулаатын уларытыахха наада.
Оҕону кытары “сэргэстэһэ”
Дьокуускайга былырыын биир ураты бырайыак үлэлээн саҕалаабыта. Бырайыак ааптара – тэлэбиидэнньэ ыытааччытынан үлэлээбит Виктория Контоева. Кини бэйэтин кыыһыгар көмөлөһөр баҕатыттан, бу хамсааһын үөскээн тахсыбыта.
“Перемена” (“Уларыйыы”) диэн бырайыак этиргэн оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ көмөлөһөр сыаллаах. Бырайыагы “Арассыыйа ийэлэрэ”, Дьокуускайдааҕы оҕо балыыһата, Спорт министиэристибэтэ, ыччаты, дьиэ кэргэн социальнай-психологическай өйөбүллээх буолуутун киинэ, Адаптивнай физкултуура уонна спорт киинэ, педиатрическай киин өйөөбүттэр.
От ыйыгар “Перемена” бырайыак Ыччат министиэристибэтин гранын ылан, саҥа таһымҥа таҕыста. Онон көхтөөх төрөппүттэр “Сэргэстэһэ” (“Я рядом”) уопсастыбаннай хамсааһыны тэрийдилэр. Хамсааһын оскуолаҕа аһатыы, төрөппүт эппиэтинэһин үрдэтии, оҕо уойарын сэрэтии, о.д.а. кыһалҕаларга үлэлэһиэҕэ.
Манна төрөппүттэр сөпкө аһааһын кистэлэҥнэригэр уһуйуллаллар. Психолог үлэлиир. Бастатан туран, дьиэ кэргэн чилиэннэрэ бары сөпкө аһааһын эрэсиимигэр көһөллөр. Эндокринолог-быраас Мария Местникова уонна оҕо балыыһатын быраастара оҕолор доруобуйаларын кэтээн көрөллөр, эмтииллэр, лиэксийэлэри ааҕаллар, сүбэлэри биэрэллэр. Спортивнай тириэньэрдэр, оҕо спордун инструктордара Лена Васильева, Василий Аргунов, Изумира Николаева дьарыктары ыыталлар. Үксүгэр оонньотон дьарыктыыллар. Медицинскэй настаабынньык Мария Васильеваҕа күн аайы тугу аһаабыттарын отчуоттууллар, кини тугу сыыспыттарын көннөрөн, сүбэлээн биэрэр.
Онон оҕолор төрөппүттэрин кытта, нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ бары бииргэ мустан, спордунан дьарыктаналлар. Өрөбүллэргэ бассейнҥа сылдьаллар, хайыһардыыллар, хаҥкылыыллар, айылҕаҕа хаама бараллар, ас астыырга маастар-кылаастарга сылдьаллар, о.д.а. Биир сыл маннык дьарыктанан, үтүө түмүктэр бааллар. Оҕолор ыйааһыннарын түһэрбиттэрин таһынан, спордунан дьарыктанарга, сөпкө аһыырга, доруобуйаларын көрүнэргэ, саҥа үөрүйэхтэргэ үөрэннилэр, бэйэлэрин тургутан көрдүлэр, элбэх дьону кытары билистилэр, доҕордостулар. Ону тэҥэ ийэлэр бэйэлэрэ эмиэ ыран, тэҥҥэ үөрэллэр.
Дьиэ кэргэн чилиэннэрэ бука бары оҕолорун өйөөн, “аһааһын күннүгүн” суруналлар, элбэхтик хаамар, сүүрэр буолбуттарын бэлиэтииллэр. Саас хаамыыга күрэхтэһии ыыппыттар. Ким саамай элбэхтик хааман, күн аайы отчуоттаабыт кыайан, ыйы быһа босхо дьарыктанар бирииһи сүүйбүт.
“Диетаҕа олордубаппыт”
—Маннык кыһалҕаҕа улахан болҕомтону уурбаттар. Дьиҥинэн, статистика этэринэн, дойду үрдүнэн хас бэһис оҕо этиргэн эбит. Сотору бу улахан кыһалҕаҕа кубулуйар кэриҥнээх. Онон оҕолорго уонна дьиэ кэргэттэргэ көмөлөһөөрү бу бырайыагы толкуйдаабытым, — диэн кэпсиир Виктория Контоева.
Кини бу иннинэ “Кэрэ ситимэ” диэн үҥкүү устуудьуйатын тэрийбитэ. Онно ийэлэр кыргыттарын кытта бииргэ дьарыктаммыттара. Билигин устуудьуйа улуустарга 10, куоракка 2 филиаллаах, 200-чэкэ кыттааччылаах.
—Биһиги оҕолору кытаанах диетаҕа олордон баран, сүүрдэн-көтүтэн ырарга күһэйэр былааммыт суох. Саамай сүрүнэ, эрдэттэн, оҕо эрдэхтэриттэн, көхтөөх, доруобай, чөл олох быраабылаларыгар үөрэтиэхпитин наада. Онон тас дьүһүнүгэр, быһыытыгар-таһаатыгар буолбакка, доруобуйатыгар, эт-сиин, уйулҕа өттүнэн чэгиэн буоларыгар болҕомтобутун уурабыт.
Ону тэҥэ, оскуолаҕа хайдах аһыыллара эмиэ суолталаах. Дьокуускай куорат үөрэх управлениетыгар сурук суруйаары сылдьабыт. Оскуолаларга сакалааттаах, гаастаах утахтаах, чипсылаах аптамааттары суох гыналларын курдук. Оннооҕор оскуола остолобуойдарыгар “Кока-коланы”, пиццаны атыылыыллар.
Ону тэҥэ Хабаровскай куоракка филиал арыйыахпытын баҕарабыт. Онно мин улахан кыыһым дьиэ кэргэнинээн олорор. Кини куратор буолан, тэрийиэн сөп. Төрөппүт эппиэтинэһин үрдэтэргэ туһуламмыт федеральнай бырайыактарга кыттыһан, атын эрэгийиэннэргэ уопуппутун үллэстэр былааннаахпыт, —— диэн этэр Виктория.
Чахчы туһалаах хамсааһын кэҥии, тэнийэ турдун.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru