Галина Анатольевна Сизых — үрдүк категориялаах акушер-гинеколог. Үөрэҕин бүтэрэн баран, 2002 сылтан Дьокуускай куораттааҕы килиниичэскэй балыыһа оҕо төрөтөр отделениетыгар үлэлээбитэ. Хабаровскайдааҕы судаарыстыбаннай мэдиссиинискэй университекка ординатураны бүтэрэн, 2011 сылтан Таатта улууһун Оройуоннааҕы киин балыыһатыгар үлэлиир.
edersaas.ru
— Галина Анатольевна, ийэ доруобуйата диэн, бастатан туран….?
— Акушер-гинеколог быһыытынан эттэхпинэ, ийэ доруобуйата диэн дьахтар оҕо күүтэр кэмигэр, төрүүрүгэр уонна төрөөбүтүн кэннэ кэмҥэ доруобуйата этиллэр. Манна үксүгэр дьахтар үчүгэйдик төрүүрүн мэктиэлииргэ, онтон сороҕор дьахтар ыарыытын уонна өлүүнү аҕыйатарга төрүөн иннинэ уонна төрөөн баран доруобуйатын туруга улахан суолталанар.
— Оҕо ийэ ыарыыларын утумнуур дуо? Холобур, ханныгы?
— Кэлиэхтээх оҕоҕо кутталы үөскэтэр элбэх сыстыганнаах ыарыылар бааллар. Өссө дьиэ кэргэни былаанныыр түһүмэххэ ийэ инфекцияларга чинчийиини барыан наада. Чуолаан, TORCH-инфекцияларга — төрүөх сайдарыгар кутталы үөскэтэр инфекцияларга (токсоплазма, кыһыл ымынах, цитомегаловирус, герпес), ону сэргэ атын инфекцияларга (сифилис, ВИЧ-инфекция, вирустаах гепатит).
Сыстыганнаах ыарыылартан ураты генетиканан төрүөттэммит ыарыылар бааллар. Маннык утумунан бэриллэр ыарыылар төрүөттэринэн хромосомнай, геннай, митохондриальнай мутациялар буолаллар.
— Кэнники кэмнэргэ төрүүр ийэлэр доруобуйаларын туруга хайдаҕый? Ханнык ыарыы кинилэргэ элбэҕий? Тоҕо?
— Төрүүр саастаах дьахталлар доруобуйаларыгар элбэх көстүү дьайар. Бастатан туран, айылҕа-килиимэт, психоэмоциональнай уонна социальнай турук. Экология усулуобуйата, олох социальнай таһыма уларыйыыта, биллэн турар, төрүүр дьахтар доруобуйатыгар дьайаллар. Экстрагенитальнай ыарыылар структураларыгар ииги таһаарар систиэмэ (бүөр, хабах олохсуйбут ыарыылара), былчархай ыарыылара, хаан аҕыйааһына баһыйаллар. Билигин куртах-оһоҕос трагын ыарыытын ахсаана элбээтэ. Бу сыыһа-халтаһы аһыыры, аһылык эрэһиимин тутуспаты, фаст-фудтарынан уонна гаастаах утахтарынан үлүһүйүүнү, обургу оҕолор эти аҕыйахтык сииллэрин көрдөрөр. Онтон гинекология ыарыыларыгар киэлигэ (матка) «куттала суох» искэн, киэли уонна чорбох (придатки) сүһүрүүлэрэ, эр киһи уонна дьахтар сылдьыһыытыттан үөскүүр инфекциялар (ИППП) баһыйаллар. Хомойуох иһин, дьахталлар ортолоругар табахтан тутулуктанааччылар, арыгыны сиэрэ суох иһээччилэр көстөллөр. Бу эмиэ дьахтар доруобуйатыгар кырата суох оруолу ылар.
—— Кыргыттар доруобуйаларынан, ис туруктарынан ийэ буоларга төһө бэлэмнээхтэрий? Эн кэтээн көрүүгүнэн?
— Бэйэм үлэбинэн кэнники сылларга кэтээн көрүүбүнэн, кэргэнниилэр оҕо үөскүүрүн былаанныылларыгар сөптөөхтүк уонна дьоһуннаахтык сыһыаннаһар буоллулар. Ол эбэтэр дьахтар консультациятыгар эрдэ биллэрэллэр, кэлэллэр, анаалыстары кэмигэр туттараллар уонна наадалаах чинчийиилэри ааһаллар. Кинилэргэ ханнык эмэ патология баар буоллаҕына, эмтэнэллэр. Дьахталлар, кэргэннии дьон бэйэлэрин доруобуйаларын туругун, гормональнай фоннарын, аһылыктарын болҕомтолоохтук кэтээн көрүөхтээхтэр уонна физкультуранан дьарыктаныахтаахтар. Ол гынан баран, биһиги араас ыарыы «дьөрбөлөөх» оҕо күүтэр дьахтары көрсөбүт. Маннык түгэннэргэ быраас-эмтэнээччи алтыһыыта, сөптөөх эйгэни тэрийии, мэлдьи болҕомтолоох уонна үтүө санаалаах буолуу кини доруобуйатын сүрүн тутааҕынан буолар. Биһиги сыһыаммытыттан, ыарыы сөпкө быһаарылларыттан уонна эмтэнии сөптөөх былаанын оҥорууттан дьахтар оҕотун илдьэ сылдьар кэмэ хайдах ааһара тутулуктанар.
Билигин балыыһаларга дьахтар консультациятыгар оҕо күүтэр дьахталларга мэдиссиинискэй-социальнай көмө кэбиниэттэрин ааннара аһаҕас. Манна оҕо күүтэр дьахталларга психолог сүбэ-ама биэрэр, ол эбэтэр биһиги оҕо күүтээччилэрбит уонна дьахталлар төрөөн баран мэдиссиинискэй көмөттөн ураты психолог, юрист сүбэтин-аматын ылыахтарын сөп. Оҕо үөскэҕин түһэртэрэргэ былааннаммыт дьахталлар эмиэ сүбэ-ама ылаллар, ол кэнниттэн үгүстэрэ санаалара уларыйар.
— Тыа сирин уонна куорат дьахтарын доруобуйата диэн өйдөбүл баар дуо? Холобур, туох эмэ ураты көстүү, ыарыы?
— Кыра уратылаһыы баар. Холобур, элбэх оҕолонууну ааттыахха сөп. Төрүүр сааһы уонна төрүүр кэми уһатыы элбэх көстүүттэн: утумнааһынтан, доруобуйа туругуттан тутулуктаах. Ол да буоллар, аныгы уопсастыбаҕа олох сыаннастара, биһиги эбээлэрбит саҕанааҕы кэми кытта тэҥнээтэххэ, кыратык уларыйдылар. Төрөтөр оҕолорун ахсааныгар дьайар, оҕо үөскэппэт контрацептивтар баар буоллулар. Арҕаа дойдулар ыйыктарын ылынан, эдэр дьахталлар үксүгэр олохторун бэйэлэрин идэлэрин эйгэтигэр аныырга, карьера оҥосторго, үп-харчы өттүнэн туруктаах буоларга дьулуһаллар. Бу эрэ кэнниттэн оҕо туһунан толкуйдууллар да, арыт хойутууллар. Кырдьык, 90-с сылларга демография кириисиһэ баара, төрөөһүн ахсаана олох кыччаабыта. Кэнники сылларга Ийэ хапытаала уонна ийэни, дьиэ кэргэни өйүүр араас бырагыраамалар олоххо киириэхтэриттэн ыла өрөспүүбүлүкэҕэ оҕону төрөтүү ахсаана улаатта.
—— Ийэ буолаары сылдьар киһи болҕомтотун ордук туохха ууруохтааҕый?
— Хас биирдии кэрэ аҥаар бэйэтин доруобуйатын туругун, гормональнай фонун болҕомтолоохтук кэтээн көрүөхтээх, ханнык баҕарар ыарыытын бириэмэтигэр эмтэниэхтээх. Сыл аайы былааннаммыт кэтээн көрүүнү ааһыахтаах, хат буоларын былааннаныахтаах. Онуоха туох нааданый?
Доруобуйаҕытын бөҕөргөтүҥ, стрестэн куотуҥ, элбэхтик салгыҥҥа сылдьыҥ -– түргэнник хаамыы тулуурдаах буолууну күүһүрдэр. Хас биирдии күҥҥүтүн гимнастикаттан саҕалааҥ.
Үс ый инниттэн төһө кыалларынан гормональнай контрацептивтары тохтотуҥ. Бу киэли иһинээҕи испирээлгэ эмиэ сыһыаннаах. Тоҕо диэтэххэ, эндометрия чөлүгэр түһүөн наада.
Оҕо үөскүөн 2-3 ый иннинэ саунаҕа сылдьымаҥ, эккитин-сииҥҥитин наһаа ититимэҥ.
Оҕо үөскүөн 2-3 ый инниттэн арыгылаах утахтартан аккаастаныҥ. Аһылык эрэһиимин тутуһуҥ. Аһара аһаамаҥ. Күн аайы сибиэһэй оҕуруот аһын уонна фруктаны сиэҥ. Ийэҕэ сүрүн битэмиин -– В9 битэмиин (фолиевай кислота). Бу битэмиин тиийбэтэ кэлиэхтээх оҕо өйүнэн сайдара бытаарарыгар, «куобах уоһа» үөскүүрүгэр, ньиэрбэ туруупката дьиэктэнэригэр уонна да атын уларыйыыларга тириэрдиэн сөп. Ону таһынан атын патологиялары, бэл, оҕону сүтэриини «көҕүлүөн» сөп. В9 битэмиин күөх оҕуруот астарыгар, банааҥҥа, апельсин суогар, быарга, куурусса этигэр баар. Хат буолары былааннанарга сууккатааҕы өлүүнү билиэххэ наада -– 400 мг. Хат буолуох икки ый иннинэ саҕалаатахха, битэмиин организмҥа тиийбэтэ толуйуллар. Ол гынан баран, чопчу өлүүтүн быраас эрэ быһаарар.
Быраастар ыарыыны сэрэтэр чинчийиилэригэр сырыт.
— Ийэ буолар киһиэхэ кэргэнин болҕомтото? Эр дьоннор төһө эппиэтинэстээхтэрий? Онно эн быраас быһыытынан тугу баҕарыаҥ этэй?
— Дьиэ кэргэни былаанныырга эр киһи, аҕа оруола туохтааҕар да суолталаах. Дьахтар да, эр киһи да оҕо ахсаанын былаанныыры, бэйэ уонна кэргэнин доруобуйатыгар харыстабыллаах сыһыаны кытта сибээстээх быһаарыныылары ылынарга тэҥ эппиэтинэстээхтэр.
Аҕа буолуохтаах эр киһиэхэ сүбэлэр:
— Орто дойдуга кэлиэхтээх оҕоҕут доруобуйата төрөппүттэр олохторун укулаатыттан уонна үгэстэриттэн тутулуктаах. Оҕону былаанныырга эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыҥ уонна эрдэттэн бэлэмнэниҥ.
— Төһө кыалларынан, табахтан уонна арыгыттан (пиибэттэн уонна коктейллартан эмиэ) аккаастаныҥ. Хойуу кофены аһара иһимэҥ, күннээҕи аһылыккытыгар сибиэһэй оҕуруот аһын уонна фруктаны киллэриҥ. Аҕаҕа сүрүн битэмиин — В9 битэмиин (фолиевая кислота). Бу битэмиин сперма хаачыстыбатын биллэрдик тупсарарга көмөлөһөр уонна доруобай оҕону төрөтөр кыах улаатар.
— Доруобуйаны уонна ыарыыны утары охсуһар күүһү эт-сиин сөбүгэр соҕус ноҕоруускатынан бөҕөргөтүҥ. Таас уҥуоҕар хаан тохтоон хаалбатын туһугар аһара олорортон туттунуҥ. — Кыараҕас ис таҥаһы кэтимэҥ. Киһини сылатар эт-сиин ноҕуруускатын тохтотуҥ. Тобуккутугар ноутбугу ууран үлэлээмэҥ. Мобильнай төлөпүөҥҥүтүн бүрүүкэҕит инники хармааннарыгар угумаҥ.
— Оҕо үөскүүрүн былааннанар кэмҥэ тымныйыыттан харыстаныҥ. Антибиотиктары уонна күүскэ дьайар эмтэри быраас анаатаҕына эрэ иһиҥ.
— Быраастар ыарыыны сэрэтэр мэдиссиинискэй көрүүлэрин тумнумаҥ.
— Дьахталларга гинекология ыарыыта төһө элбэҕий?
— Дьахталлар үксүгэр сүһүрбүт (воспалительнай) ыарыылаах, миомалаах, эндометриозтаах, ИППП, мастопатиялаах буолаллар. Хас биирдии дьахтар сылга биирдэ-иккитэ акушер-гинекологка көрдөрүнэригэр сүбэлиибин.
— Ковид ыарыы ийэ уонна оҕо доруобуйатыгар төһө кутталлааҕый? Хайдах харыстаныахха сөбүй?
— COVID-19 пандемията саҕаланыаҕыттан номнуо 2 сыл ааста, элбэх чинчийэр үлэ ыытылынна, түмүк быһаарыылар суохтар. Тоҕо диэтэххэ, штамм олус түргэнник уларыйар. Билигин оҕо күүтэр дьахталлар SARS-CoV-2 коронавируска сыстыы улахан кутталыгар киирбэттэр диэн этиэххэ сөп. Ол да буоллар, чинчийиилэр чахчыларынан, ыарыыга сыстар түгэннэригэр, кинилэр саастыы атын дьахталларга тэҥнээтэххэ, COVID-19 ыарахан көрүҥэ сайдар улахан куттала баар. Ону таһынан оҕо күүтэр кэмҥэ COVID-19 ыалдьыы эрдэ төрүүр кутталы кытта дьүөрэлэһэр. Сыыстарар куттал арыый аҕа саастаах, суон, атын ыарыылардаах, саахарынай диабеттаах оҕо күүтэр дьахталларга баар. Онон сибээстээн, оҕо күүтэр дьахталлар, кинини тулалыыр дьон COVID-19 сэрэтэр дьаһаллары ылыныахтарын наада. Өскөтүн оҕо күүтэр дьахтар ыарытыйдаҕына (ол иһигэр, кыраадыһа таҕыстаҕына, сөтөллөр эбэтэр аҕылыыр буоллаҕына), суһаллык бырааска көрдөрүөхтээх. Оҕо күүтэр уонна төрүүр дьахталлар ыарыыны бохсор миэрэлэри, ол эбэтэр маасканы уонна бэрчээккини кэтии курдук судургу быраабылалары толоруохтаахтар, дьон элбэхтик сылдьар сиригэр сылдьартан туттунуохтаахтар, тус гигиенаны тутуһуохтаахтар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru