Оҕолорун үлэнэн иитэр Ксенофонтовтар (холбоһуктаах бырайыак)
“Саха сирэ” хаһыат «Сиэрдээх уонна ситиһиилээх дьиэ кэргэн» бырайыак ааптара Гавриил Адамовтыын бу бырайыактарга эппиэттэһэр үлэлээх-хамнастаах ыалларга миэстэтигэр тиийэн билсэ-көрсөр. Бырайыакка кыттар бастакы ыалбытын – Чурапчы улууһугар олорор Марина уонна Василий Слепцовтар тустарынан хаһыаппытыгар сырдаппыппыт. Бу нүөмэргэ Хаҥалас улууһун Өктөм сэлиэнньэтигэр олорор Ксенофонтовтары билсиҥ, сэргээҥ.
Светлана уонна Владислав Ксенофонтовтар ыал буолан олорбуттара 17 сыл буолла.
Владислав Владимирович Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын академиятын Өктөмнөөҕү салаатыгар «агроинженер» идэтин кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн эрэр, «Сэттэ» тутуу хампаанньаҕа үлэлиир. Кэргэнэ Светлана Давыдовна Арктика институтугар төрүт култуура салаатын бүтэрбитэ. Билигин оҕолорун уонна хаһаайыстыбатын көрөн-истэн олорор. Бу иннинэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай салалта үөрэҕэр үөрэммитэ, билигин ХИФУ-га педагог-психолог идэтин баһылыыр.
Бэйэлэрэ Үөһээ Бүлүү улууһун Маҥааһыттан уонна Далырыттан төрүттээх дьон уруу киэһэтин тэринээт, Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Манна икки кыыстара күн сирин көрбүттэрэ. Оҕолоро улааталларын саҕана куоракка кырачааннары таһырдьа таһааран оонньотор да күчүмэҕэйин, сибиэһэй салгынынан да тыыннарар уустугун көрөн, тыа сиригэр олохсуйарга быһаарыммыттара. Инньэ гынан, эдэр ыал Эркээни хочотугар сытар Өктөм сэлиэнньэтигэр 2007 сыллаахха көһөн кэлбиттэрэ.
Светлана эдьиийэ эрдэ Өктөмҥө кийиит буолбутугар, төрөппүттэрин аҕалбыттара. “Кырыйдахтарына син биир эмкэ-томко, көрүүгэ-истиигэ наадыйыахтара, биһиги көмөбүт наада буолуо. Гааһа суох сиргэ дьиэлэрин сылыттынан олороллоро ыараан иһиэ”, — диэн сиэрдээх санааҕа кэлбиттэрэ. Билигин ити эдьиийдэрин уолаттара тэрилтэҕэ былдьаһыкка сылдьар үлэһит дьон буола улааппыттар. Онон, кэнэҕэһин Эркээни хочотугар Ксенофонтовтар сыдьааннара элбиэ, тэнийиэ турдаҕа.
ТУОХТАН САҔАЛААБЫТТАРАЙ?
Өктөмҥө көһөн кэлээт, сэлиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин билсэн баран, тугунан дьарыктанабыт диэн толкуйга түспүттэрэ. Владислав Владимирович кыра эрдэҕиттэн уус дьоҕурдааҕа таайан, сымнаҕас олбохтоох миэбэл оҥорон көрөргө быһаарыммыттара. Дьолго, грант сүүйэн, мастарыскыай туттубуттара, уһанар станок ылбыттара. Оҥорбут миэбэллэрин Улахан Ааҥҥа, Төхтүргэ тиийэн атыылыыллара. Атыылаһааччылар Владислав көмүс илиилээх маастар буоларын итэҕэйэн, бииртэн биир сакаастар киирэн испиттэрэ. Орон, дьыбаан, остуол оҥороллоро. Ити курдук, сыыйа-баайа атахтарыгар туран барбыттара. Эргинии-урбаныы, мэнэйдэһии суруллубатах сокуоннарын билбэттэриттэн дуу, дьоҥҥо барытыгар итэҕэйии ардыгар омсолоох өрүттээҕиттэн дуу, кыратык ороскуокка киирэн ылбыттара эмиэ баара… Ол эрэн, иннилэрин диэки баран испиттэрэ.
ОҔО ИИТЭ ЫЛБЫТ ДЬИЭ КЭРГЭН
Ксенофонтовтар бэйэлэрэ 2 төрөппүт кыыстаахтар. Улаханнара Ванесса 16 саастаах, Покровскайдааҕы 1 нүөмэрдээх оскуолаҕа онус кылааска үөрэнэр. Кыралара Василиса 12 саастаах, Өктөм орто оскуолатын 6-с кылааһын үөрэнээччитэ.
Бу дьиэ кэргэн атыттартан биир уратыта элбэх оҕону иитэ ылбыта буолар. Былырыыҥҥыттан ыла “оҕону иитэр дьиэ кэргэн” статуһун ылан, сэттэ оҕону иитэ ылбыттара. Ону сэргэ, Оҕо дьиэтиттэн үс оҕо бу иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэҥҥэ сайылыы кэлэр. Инньэ гынан, эдэр ыал 12 оҕону көрөр-истэр, бүөбэйдиир, кинилэр үлэ дьолун билэ улааталларыгар күннэтэ сыралаһар.
Ол туһунан элбэх оҕолоох ыал ийэтэ Светлана Давыдовна:
“Биһиги оҕо иитэ ыларга өссө эрдэ сайабылыанньа биэрэн, докумуон толорсо сылдьан аккаастанан кэбиспиппит. Тоҕо диэтэххэ, орто дойдуга өссө биир оҕоҕо күн сирин бэлэхтиэхтээх дьоллоох түгэн үөскээбитин билбитим. Таҥара биэрдэ быһыылаах диэн дьоллоно сырыттахпытына, хомойуох иһин, кырачаан киһи күн сиригэр кэлэр дьолун билбэтэҕэ… Биһиги, төрөппүттэр, саамай куттанарбыт уонна долгуйарбыт, оҕолорбутугар хайдах быһаарабыт диэн этэ. Бэйэлэрэ да чараас уйулҕалаах оҕолорбут ийэлэрэ балыыһаттан кырачаан оҕолоох тахсыахтааҕын күүтэр этилэр буоллаҕа. “Мин балыыһаттан оҕото суох тахсыбаппын, атын оҕото биэриҥ”, — диэн көрбүтүм да, ол тута кыаллыбат буоллаҕа. Балыыһаттан тахсан, доруобуйабын чөлүгэр түһэрэн баран, уопсай сүбэнэн уол оҕону ыларга быһаарыммыппыт”, — диэн кэпсээниттэн мин эмиэ уйадыйан ыллым.
Ксенофонтовтар оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитэ ылыы ирдэбилинэн, оҕону иитии быраабылаларыгар, уратыларыгар анал үөрэҕи ааспыттара, докумуоннарын хомуйсан барбыттара. Тута үс уолу ылалларыгар этии киллэрбиттэрэ. Дьэ, ити түгэнтэн саҕалаан, кинилэр оҕону үлэнэн иитэр 12 оҕолоох ыал буолалларын биир дойдулаахтара көрө-истэ, киэн тутта сылдьаллар.
Ксенофонтовтар өссө 50 саастарыгар диэри 20 оҕоҕо тириэрдэр кистэлэҥ санааларын быктаран ыллылар.
БЫРАЙЫАКТАР ДЬАРЫКТААХ ОҤОРОЛЛОР
Ксенофонтовтар оҕолорун дьарыктыыр туһуттан кыралаан хаһаайыстыбаларын кэҥэттэллэр. Онуоха оҕолорун иитиилэрин биир көрүҥүнэн саҥаттан-саҥа бырайыактары толкуйдаан, олоххо киллэрэн иһэллэрэ буолар.
Улахан кыыстара Ванесса куруолугу иитиинэн дьарыктаммыта, мыыла оҥорон атыылаабыта ырааппыт. Арбуз уонна дыня сиэмэтин холбоон, хас да сыл үүннэрэн, атын суорду таһааран испитэ. Хомойуох иһин, халаан уутугар былдьатан, хас да сыллаах үлэтэ таах хаалбытыттан хомойуон хомойор. Ол эрэн, эдэр киһи ону “олох оскуолатын” барыы курдук ылынар. Санаатын түһэрбэккэ, билигин аны кус-хаас иитэн эрэр. Бу барыта үөрэҕин быыһыгар.
Иккис уоллара эмиэ бырайыак суруйан, козаларын элбэтэргэ үлэлэһэр.
Үһүс уоллара тигээйи буоскатынан чүмэчи оҥорорго үөрэннэ. Номнуо хас да чүмэчини оҥорбутун биһиэхэ киэн тутта көрдөрдө.
Кыра кыыстара алтан төбөнү, бэс эриэхэтин, дөлүһүөнү холбоон, мүөт арааһын оҥорон, биир дойдулаахтара кыра сыанаҕа атыылаһан абыраналлар.
Икки улахан уол үгүс дьарыктарыттан биир сүрүннэринэн хатыҥ мутугун хомуйуу буолар.
Ити курдук, оҕолор тигээйилэриттэн араас мүөтү, барыанньаны оҥорон, кыралаан дохуот киллэрэллэр. Кыргыттар бэс эриэхэтиттэн, мутукчаттан, алтан оттон сироп оҥороллор. Кучу оту эмиэ эбиэхтэрин сөп, ону чэйгэ да кутуохха сөп.
“Биһиги аптыакаттан улаханнык эмп ыла сатаабаппыт. Эмп-томп барыта бэйэбит атахпыт анныгар үүнэр. Ону сатаан туһаныахха эрэ наада. Дойдубутуттан кытыан, боҕуруоскай от аҕаллыбыт. Боҕуруоскай оттон уонна буоскаттан чүмэчи оҥоробут. Кучу оту хоруопканан хомуйан, кыһыны быһа испиппит. Наар айылҕаҕа сылдьабыт. Массыынабыт кыра да буоллар, бары батабыт. Быйыл эбэтэр эһиил улахан массыына ылыахпытын баҕарабыт.
Тыаҕа, сиргэ улааппыт оҕо тирэхтээх буолар. Биһиги оҕолорбут ханнык да ыарахан түбэлтэҕэ охтон биэриэхтэрэ суоҕа диэн эрэллээхпит”, — диэн төрөппүттэр кэпсииллэр.
ВАНЕССА ДЬАРЫГА
Улахан кыыстара Ванесса кыра эрдэҕиттэн кыылы-сүөлү сөбүлүүр. Арай биирдэ, кыргыттара төрөөбүт күннэригэр куруолук бэлэхтэппиттэрэ. Бэлэх кэлбит куруолуктара, омуннаан эттэххэ, күнүнэн улааталларын көрөн олус соһуйбуттара. Аныгы кэм оҕолоро тута интэриниэти хасыһан көрбүттэрэ, бу дьикти куруолуктара “аарыма куруолуктар” (“великаны-кролики”) буолан биэрбиттэрэ. Ванесса куруолуктара улааталларын кэтээн көрө сылдьан, бырайыак суруйан, оскуолатыгар лауреат буолан турардаах. “Аарыма куруолуктара” аны оҕолонон барбыттара. Интэриниэти хасыһан, сыанатын үөрэппиттэрэ, биир куруолугу 1,5-2 тыһыынчаҕа атыылаһыахтарын сөп эбит. Онон, дьон атыылаһар да, атастаһар да буолбута.
Кыыс саас куурусса инкубатора ылларбыта. Ол ылан баран, Москваттан хаастары, кустары сакаастаабыта. Эһиилгиттэн сымыыттыахтара диэн күүтэллэр.
Ванесса иитэр кустарын, хаастарын барытын көрдөрө-көрдөрө, хас биирдиилэрин туһунан ураты дьикти кэпсээннээҕин дьиктиргии, сонургуу иһиттибит. Төрөппүттэрин дьарыктарын салҕыахтаах үтүө киһи бу сылдьар быһыылаах диэн испитигэр сэмээр үөрдүбүт.
АМИР ОКОНЕШНИКОВ КОЗАЛАРА
“Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэригэр аан бастаан кэлбиппэр, дьоннорум бырайыакта суруй диэбиттэрэ. Ону интэриниэккэ көрдөөн, коза иитиитин интэриэһиргээбитим уонна бырайыак суруйан көмүскээбитим. Тыһылаах-атыыр козаны атыыласпытым. Онтум кулун тутарга төрөөбүтэ. Козалар күҥҥэ 1-1,5 лиитирэ үүтү биэриэхтэрин сөп. Бастакы төрүөх хаһан баҕарар биир буолар, онтон икки буолуон сөп. Талаҕынан аһатабыт. Үрэх баһыгар олорор буолан, талахпыт элбэх. Кыһын куулга хомуйабыт, хатарабыт. От быыһыгар уган, чипсы курдук биэрэбит”, — диэн уоллара Амир Оконешников күһүн талах хомуйа барыахтаах сирин диэки астыммыттыы көрөн ылла.
(Бу күннэргэ, Саха сирин Ийэлэрин күнүгэр Амир козалара икки оҕону төрөтөн үөртүлэр)
ТИГЭЭЙИНИ ИИТИИ КИСТЭЛЭҤНЭРЭ
— Көрбүккүт курдук¸ хаһаайыстыбабытыгар козалар, кустар, дьиикэй көҕөннөр бааллар. Биир көҕөммүт күнүс баран хаалар, түүн кэлэн манна хаһыытаан-ыһыытаан, айдаан бөҕөтүн таһаарар.
Өктөмҥө агро-оскуолаҕа тигээйини иитиинэн дьарыктаналлар. Ону интэриэһиргээн, сэминээрдэргэ сырыттым, Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар эбии пчеловодство идэтигэр үөрэнним. Быйылгыттан тиэргэммитигэр тигээйи иитиитинэн дьарыктана сылдьабыт.
Амурскай уобаластан “дальневосточнай” боруоданы аҕалбыппыт. Быйыл икки “дьиэ кэргэни” тыаҕа тутан турбутум, онтуларым ынырык “кырыктаахтар”, бэйэбин тутан сиэри гыналлар. Оттон сайыны быһа тиэргэммэр турбуттарым, төттөрүтүн, сымнаҕастар, оҕолор бэл, сыгынньах тиийэн өҥөҥнүүллэр. Аан бастаан кэлэллэригэр улаханнык «хаһыытаатахтарына», оҕолор соһуйан сырсан кэлэллэр этэ. Билигин үөрэнэн хааллылар. Күн өрүү-өрүү төһөнү сымыыттаабыттарын, хас тахсыбытын, хас атыыр баарын, хас “үлэһит” баарын өҥөйөн көрөбүт. Биирдии “дьиэ кэргэн” аайы тыһылаах, ийэлээх буолаллар эбит, кини 3 см уһуннаах, уоннааҕылар бары кыралар. Аһара куйааска тахсан ыллахтарына, былыт курдук буолаллар. Хараҥаҕа кыратык сөрүүкээн баран, төттөрү киирэн хаалаллар. Ас хомуйаары гыннахтарына, көтөллөр уонна бэйэлэрэ хонуктарыгар кэлэллэр. Итиннэ үрэххэ баран уулууллар.
Тигээйини иитиини биир бэйэм улаханнык интэриэһиргээтим. Бэйэм да, оҕолорум да элбэхтик тиктэрдибит. Доруобуйаҕа да үчүгэй. Быйыл кыһын ыалдьыа суохтаахпыт дэһэбит. Тигээйибит барыта туһалаах эбит. Өлбүт тигээйини куурдан, хатаран, көөнньөһүк оҥороннор, сүһүөх ыарыыларыгар тутталлар. Буоската, прополиһа барыта атыыланар эбит. Буоскатын таҥара дьиэтигэр чүмэчи оҥоруутугар анаан-минээн ылаллар”, – диэн Владислав Владимирович тигээйи хас биирдии уйатыгар тиийэн көрдөрө-көрдөрө кэпсээтэ. Биһиги, биллэн турар, тигээйигэ ытыттарымаары, ыраахтан көрдүбүт.
“БИИР ХАМААНДАБЫТ”
— Оҕолорбутугар: “Дьиэ кэргэн буоларбыт быһыытынан, бары биир сомоҕо хамаанда буолуохтаахпыт. Бэйэ-бэйэбитин убаастаһыахтаахпыт, дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнин өрө тардыахтаахпыт. Хас биирдиибит баҕа санаата туоларыгар бары кыһаллыахтаахпыт. Холобур, кэргэним – мин баҕа санаабын, оттон мин кини баҕа санаатын толорорго көмөлөһөбүт. Биһиги эһиги баҕа санааларгытын төһө кыайарбытынан толоруохтаахпыт, эһиги эмиэ биһиэхэ көмөлөһүөхтээххит. Бэйэҕититтэн саҕалаан дьаһанарга үөрэниҥ уонна хаһаайыстыбаҕа көмөлөһүҥ. Бу олоххо кэлэн, дьоллоох дьон буолуохтаахпыт”, — диэн өйдөтүү үлэтин ыытабыт.
Киэһээҥҥи аһылыкпытыгар наар бу күҥҥэ ким тугу ситиспитин куоталаһа-куоталаһа кэпсииллэр. Ким туох ситиһиилэммитин, туох итэҕэс баарын ырытыһабыт. Онон, киэһээҥҥи аһылыкпыт икки чаастан кылгаабат, — диэн дьиэ хаһаайката кэпсиир.
Даньыардаах, үлэһит Ксенофонтовтар итиччэ элбэх түбүктэрин таһынан, быйыл “Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьиэ кэргэни элбэтиигэ” диэн бырайыак суруйбуттар, араас уопсастыбаннай үлэлээхтэр. “Аҕа уолунуун” диэн быйыл алтыс сылын буолбут күрэҕи Владислав Владимирович тэрийэр. “Эйгэ” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүгэ сылдьан, билиилэрин хаҥатталлар. «Дьол уйата» диэн дьиэ кэргэттэр түмсүүлэрин салайаллар.
“ТЫА СИРИГЭР ОЛОРУОХХА СӨП”
Ксенофонтовтар тэлгэһэлэрэ, дьиэлэрэ арыт ууга барар буолан, улахан тутууну ыыта иликтэр эбит. Дьолго, быйыл атын сиргэ учаастак ыллылар.
“Манна суол-иис үчүгэй. Быйыл оскуола-саад тутулла турар. Нэһилиэктэргэ барыларыгар аныгы тутуулаах оскуолалар бааллара буоллар, үлэ миэстэтэ да тахсыа этэ, оччоҕо дьон-сэргэ тоҕо куоракка тардыһыа этэй? Сүрүн кыһалҕа – үлэ миэстэтэ суоҕа. Онон, урбаанньыттары өйүүллэрэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ таһаара, биллэрэ тураллара буоллар, тыаҕа олохсуйан, үлэлиир-хамсыыр баҕалаах дьон элбиэ этэ. Тыа сиригэр бэйэҥ сүрүн үлэҥ таһынан, хайаан да эбии дьарыктаах буолуохха наада”, — диэн Ксенофонтовтар сэргэх кэпсээннэрин истэн уонна илэ харахпытынан көрөн, киһи эрэ чахчы тыаҕа тардыһыах курдук.
Дьоҕус хаһаайыстыбаларыгар:
5 коза,
10 куруолук,
2 саһыл,
2 сылгы,
9 хаас,
17 кус,
7 куурусса,
тигээйилэригэр
3 “дьиэ” бааллар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru