Аан дойду үрдүнэн кэлиҥҥи сылларга эттэн аккаастанааччы ахсаана элбээн иһэр. Вегетарианство итэҕэлин тутуһар дьон оннооҕор Саха сиригэр аҕыйаҕа суохтар. “Саха отунан аһылыктаммат!” — диэн өс хоһоону саҥа көлүөнэ сорҕото билиммэт — “тыынар тыыннааҕы өлөрбөккө эрэ киһи буолуохха сөп” диэн хоруйдууллар. Кэнэҕэски кэмҥэ киһи-аймах эттэн аккаастаныа дуо? Тоҕо маннык сүүрээн уопсайынан баар буолла? Ама саха омук эмиэ хаһан эрэ ынах, сылгы этин сиэбэт буолуон сөп дуо? Бу ыйытыыларга хоруйдуур гына ырытыыбытыгар киириэҕиҥ.
Сүрүн төрүөт — экология
Экология кыһалҕата эттэн аккаастаныы биир сүрүн сылтаҕынан буолуон сөп. Элбэх чинчийээччилэр суоттааһыннарынан сүөһүнү иитии тулалыыр эйгэҕэ дьайыыта олус улахан. Холобур Worldwatch Institute тэрилтэ суоттаан таһаарыытынан сүөһүнү иитии эйгэтэ аан дойду парниковай гааһы оҥорон таһаарыытын аҥарыгар тиийэ “буруйдаах”. Аан дойду үрдүнэн билигин 1,3 млрд ынах сүөһү иитиллэр. Бу киһи кэнниттэн үүтүнэн аһыыр харамайдартан ахсаанынан иккис миэстэҕэ турар тыынар тыыннаах. Оттон куурусса ахсаана 19 млрд тиийэр — тоноҕостоох харамайдартан куурусса бүгүн саамай үгүс ахсааннаахтара.
Биллэн турар, бачча элбэх кыыл аҥардас тыынан, аһаан, араас гаастары таһаарара, планета масштабыгар дьайар суолталаах. Холобур, хороҕор муостаахтар салгыҥҥа киирэр СО2 кээмэйиттэн 9% оҥорон таһаараллар. Ол эрэн парниковай гаас элбээһинигэр, сүөһү сүрүн кылаата метан уонна оксид азота гаастары оҥорон таһаарыыта буолар. Метан 35–40%, азот оксидын 65% кинилэргэ “тиксэр”. Сүөһү аһыырыгар куртаҕар үөскүүр гааһа, ноһуом сытыйарыгар тахсар гаас номнуо билигин экологияҕа бэрт улахан дьайыылаах диэн ааҕыллар.
Ону таһынан эт оҥоруутугар элбэх иһэр уу ороскуоттанар, мэччирэҥ сирдэрэ сылтан сыл улаатан иһэллэр. Холобур, билигин мэччирэҥҥэ уонна оттонор ходуһаларга аан дойду туһалаах сирин 30% киирэр. Тэҥнээн эттэххэ, оҕуруоттарга, саадтарга 4 – 5% эрэ сир туһаныллар. Аны туран, сүөһү аһылыгар күн бүгүн сыллата үүннэриллэр бурдук 40% баранар. Ити бурдугунан холкутук 9 млрд киһини тоторуохха сөп. Сүөһү аһын оҥорорго, тиэйэргэ аан дойду туһанар уматыгыттан үс гыммыт биирэ баранар. Түмүктээн эттэххэ — киһи-аймах эттэн аккаастаннаҕына, экология кыһалҕатын улаханнык чэпчэтиэн сөп.
Иккис төрүөт — амарах санаа
Экэниэмикэ уонна экология модьуйуулара, биллэн турар, ордук күүстээх дьайыыны оҥороллор. Ол эрэн билиҥҥи үйэҕэ амарах санаа бу эйгэҕэ эмиэ олус улахан
дьайыыны оҥорор буолбутун билиниэх тустаахпыт.
“Амтан туһугар атын кыылы өлөрөр сатаммат!” диэн санааны тутуһар вегетарианец, веган дьон күнтэн күн элбээн иһэллэр. “Үүнээйиттэн киһи күннээҕи тотор калорийын, эт-сиин сөпкө сайдарыгар иҥэмтэлээх эттиктэри ылыахха сөп” диэн этиини элбэх киһи сөпсөһөр. Кыра оҕону ийэ үүтүнэн, белогунан аһатыахтаахпыт диэн санааны билигин даҕаны дьон үксэ тутуһар эрээри, сорох ардыгар “веганнар оҕолорун буомурдан өлөрө сыспыттар” диэн сонун олус чаастатык иһиллэр буолан эрэр.
Аҥардас үүнээйинэн эрэ аһыыр дьоҥҥо туһаайыллыбыт улахан ас индустрията сайдыылаах дойдуларга, улахан куораттарга күүскэ сайда турар. Өскөтүн вегетарианец көрүҥүттэн көрөн (буоларын курдук, саҥа үөскээбит сүүрээн сүгүрүйээччилэрэ, бэрт элбэх салааҕа арахсаллар) сымыыты, үүтү, сороҕор балыгы кытта сииллэрэ көҥүллэнэр эбит буоллаҕына, веган диэн ааттанар дьон тыынар тыыннаахтан тахсыбыт бородуукталартан барыларыттан аккаастаналлар. Үүт, сымыыт, мүөт оҥоруута тыынар тыыннааҕы
дьиҥ олоҕуттан туура тардан, күһэйиини туһанан оҥоһуллар диэн ааттыыллар, онон ити эмиэ кинилэр этическэй нуормаларын кэһэр.
Веганскай диета быраастар үгүстэрэ этэллэринэн ситэтэ суох, сорох киһи доруобай олоҕор булгуччу баар буолуохтаах белоктары уонна битэмииннэри үүнээйиттэн булар сатаммат.
Ол да буоллар, аһылык туһугар харамайы өлөрөр сатаммат диэн итэҕэлгэ кэлбит дьон битэмиини эмп быһыытынан туораттан эбинэллэр, белогу соя, горох курдук үүнээйилэртэн оҥоһуллар “этинэн” үссэнэн киллэринэллэр.
“Дьиҥнээх курдук”
Оҥоһуу эти амтаһыйан көрбөтөх киһи аан дойдуга аҕыйах буолуохтаах. Билигин “мин үйэбэр оннук эти амтаһыйбатаҕым!” диэбит ааҕааччым сыыһаҕын — атыылаһыллыбыт бэлимиэн, халбаһы улахан аҥаара хайаан даҕаны “соя этэ” диэн бородуукта булкаастаах оҥоһуллар буолбуттара ыраатта. Оттон сорохтор “соевое мясо” диэн хорчоххой аһы атыылаһан, ууга сытыаран, эбии амтан эбэн, ас оҥорон амтаһыйбыккыт буолуо. Ити ас, кырдьык, дьиҥнээх эккэ олус ырааҕынан майгынныыр.
Билигин аныгы бырамыысыланнас сояттан, горохтан дьиҥнээх эккэ төһө кыалларынан майгынныыр бородууктаны оҥорорго үгүс үлэни, үбү барыыллар. Эттэн аккаастаммыт дьон, туох да диэбит иһин, үчүгэй соркуой, шашлык, кэтилиэт сиэхтэрин олус баҕараллар. Кинилэр ахсааннара биллэрдик элбээбитинэн сибээстээн аныгы ырыынак кинилэр кыһалҕаларын быһааран, харчылаһа сатыыр.
Beyond Meat хампаанньа төрүттээччитэ Итан Браун, 13 саастааҕар бургер атыылаһа туран кини таптыыр аһын туһугар ынаҕы уонна сибиинньэни өлөрбүттэрин өйдөөн, эттэн аккаас-
таммытым диэн кэпсиир. Улаатан баран, дьиҥнээх эттэн сытынан, амтанынан, ытырылларынан туох да уратыта суох аһы оҥорон таһаарыыга туох баар кыһамньытын уурбут. Бэрт өр дьарыктанан сүрүннээн горох белогун уонна үгүс атын булкаастары эбэн “дьиҥнээх курдук эт” диэн ааттыыр бородууктаны оҥорон, табаар быһыытынан рекламалыы сатыыр. Дьон өйүгэр-санаатыгар сатаан тиэрдибэккэ, олохтообут тэрилтэтэ эстэр кутталламмыт кэмигэр, аатырбыт миллиардер Билл Гейтс кини табаарын интэриэһиргии көрөр. Онон хампаанньатыгар улахан инвестиция кэлэр. Ити курдук, 2013 сыл оҥоһуу эккэ сыһыан тосту уларыйыыта саҕаланар. Beyond Meat хампаанньа акциялара фондовай ырыынакка тахсар, табаара өлгөмнүк тарҕанар. Леонардо ди Каприо курдук сулустар Beyond Meat хампаанньаны өйүүллэр, McDonald’s курдук сүүнэ хампаанньалар “дьиҥнээх курдук эттэн” оҥоһуллубут кэтилиэттэри боруобаҕа ылаллар.
Билигин үүнээйиттэн оҥоһуллар эт амтанын үтүктэр табаар оҥоруута, айыыта олус күүскэ сайда турар, бэрт кэскиллээх хайысханан биллэр. Ол эрэн, билигин даҕаны, дьиҥнээх эти кытта күрэстэһэр кыаҕа суох. Сүрүн кыайтарар өттө — сыаната. Холобур, Арассыыйаҕа Beyond Meat 230 грамм ыйааһыннаах тоҥоруллубут кэтилиэттэрэ былырыын 1200 солкуобайга атыыланар этилэр. Киилэ аҥаара “дьиҥнээх курдук эт” фарша — 2000 солк. кэриҥэ. Эмиэрикэҕэ сыаната арыый удамыр буолуо эрээри, син биир, дьиҥнээх ынах этин кытта күрэстэһэр сыанаҕа тиийэ илигэ чахчы. Ону кытта, кинилэр бургердарын амтаһыйбыт дьон “майгынныыр эрээри, амтана син биир атын буолара көстөр” дииллэр.
Пробиркаҕа үүммүт эт
Билигин эти “пробиркаҕа үүннэрии хайысхатын сайыннарыыга бэрт улахан үлэ бара турар, оннооҕор Арассыыйаҕа улахан ситиһиилэр бааллар. Оҥоһуу ымпыгын-чымпыгын туспа ыстатыйаҕа быһаара сатаатахха эрэ үрдүнэн-аннынан өйдүөххэ сөп, аҕыйах тылынан быһаарар уустук. Сүнньүнэн эттэххэ — бу ньыма стволовой килиэккэлэри үүннэрэн тыыннаах эти лабораторияҕа ууһатыы буолар.
Бу технология туох итэҕэстээҕий? Бастатан туран, үбэ-харчыта ыарахан. Ол эрэн маассабай ырыынакка киирэ илик табаар хаһан баҕарар ыарахан, бу кыһалҕа кэм ааһыытын кытта кыччаан иһиэҕэ. Сүрүн кыһалҕа амтаҥҥа сытар. Иҥиирэ, сыата, былчархайа суох ньыгыл эт, биллэн турар, амтана атын — хоччоххой, биир кэлимсэ, аһары сымнаҕас. Сыаны үүннэрии эмиэ үөрэтиллэ сылдьар, ол эрэн, айылҕаны кытта күрэстэһии күн бүгүҥҥэ диэри, бэрт уустук дьарык буолара сэрэйиллэр.
Түмүккэ
Сорох эспиэрдэр этэллэринэн, бу хайысхаҕа сайдыы тэтимэ уларыйбатаҕына, уонча сылынан эт бырамыысыланнаһа лаппа уларыйыан сөп. Бастаан дьиҥнээх эт сыаната үрдээн баайдар эрэ аһылыктара буолуоҕа, онтон этика нуормата уларыйан, ынаҕы, сибиинньэни, кууруссаны өлөрүү сатаммат быһыыга-майгыга кубулуйуоҕа.
Оччоҕуна сахалар үтэһэлээх этэ, мүһэтэ суох ыһыахтыыр кэмнэрэ бу ынан кэлбит дуо? Мин санаабар, оннук диэн билгэлиир олус эрдэ. Саха ынаҕа, сылгыта көҥүл мэччирэҥнээх, үчүгэй көрүүлээх “традиционнай ас булунуу” көрүҥэр киирсэр. Саха сылгыта курдук айылҕаҕа чугас иитиилээх дьиэ кыыла аан дойдуга аҕыйаҕа буолуо. Ол да буоллар, убаһабыт этин, хартаны, кутуллубут хааны сиэмэхтээн хаалыаҕыҥ!
Егор Карпов.
Хаартыска:https://masterok.livejournal.com/3462990.html