Кэнники сылларга электроннай тэриллэр күннээҕи олохпутугар тоҕо ааҥнаан киирэн, олоро суох туох эрэ итэҕэстээх, сорох-сорохтор бэл илиитэ-атаҕа суох курдук сананар кэмнэрбит үүннүлэр. Биирдэ өйдөөн тулабытын көрүммүппүт, кыралыын-улаханныын муннуларын смартфоҥҥа биитэр планшекка анньан баран сылдьар буолбуттар. Биллэн турар, баһырхайдык уларыйар аныгы олохпутугар көмпүүтэр туһата, көмөтө мэлдьэһиллибэт. Ол эрээри оҕоҕо, чуолаан көтөххө сылдьар сааһыгар, гаджет мөкү өттүнэн дьайыыланан тахсыан сөп.
Ити туһунан бүгүн мин Нам улууһун Граф Биэрэгинээҕи “Ромашка” уһуйаанын логопед-учууталыныын Саргылаана Захаровалыын сэһэргэһэбин.
Оҕоҕотугар болҕомтолоох буолуҥ
Оҕо саҥата сайдарыгар, кэлин санаатын толору этэ үөрэнэригэр 1-3, 6-7 сааһа улахан суолталаах кэрдиис кэминэн буолаллар. Бу сааһыгар төрөппүт оҕотугар ахсаабат болҕомтотун уурара, кыһамньылаахтык сыһыаннаһара ирдэнэр. Кистэл буолбатах, билиҥҥи сорох ийэ, дьиэтээҕи үлэтиттэн күн солото суох аатыран, эбэтэр сөбүлүүр сериалын көрөрүгэр, төлөпүөнүнэн сэлэһэригэр мэһэй-таһай буолбатын диэн, оҕотун телевизор иннигэр олордоро биитэр илиитигэр гаджет туттаран кэбиһэрэ баар көстүү. Ол сылдьан оҕото тугу көрөрүн хонтуруоллаабат. Күнү күннээн гаджеты тутан баран саҥарбакка олорор кырачаан тулатынааҕыларын болҕомтолоруттан арыыланан, алтыһар, кэпсэтэр киһитэ суох хаалар, саҥарар дьоҕура ситэ арыллыбат. Онтон сэдиптээн өйдүүр-толкуйдуур дьоҕура ситэ сайдыбат. Анал кэтээн көрүү түмүгэр, төрөппүт 80 бырыһыана оҕотун кытта күҥҥэ уонча эрэ мүнүүтэ кэпсэтэрин быһаарбыттар. Гаджет биир содулунан ити буолар.
Айылҕа этэринэн, оҕоҕо кырата биэһигэр диэри тастан киирэр информация төрөппүттэрин нөҥүө бэриллиэхтээх. Ийэ-аҕа кырачаан киһиэхэ элбэх остуоруйаны кэпсиир, онтун бэйэтинэн кэпсэтиннэрэр буоллаҕына, оҕо толкуйдуур дьоҕура сайдар, этиини сатаан сааһылаан оҥорорго үөрэнэр, тылын баайын саппааһа хаҥыыр. Мэйии сайдыыта тарбах былчыҥнара төһө сайдыылаахтарыттан быһаччы тутулуктаах. Онон оҕону кыратыттан көмпүүтэргэ сэлээннээбэккэ, кэккэлэһиннэрэ олордон уруһуйдуурга, кырыйарга, пластилинынан дьарыктыахха наада.
Тэҥнээҕин курдук ылынан
Оҕо саҥара үөрэнэригэр чугас дьонун, ийэтин оруола эмиэ улахан. Ийэ дьиэтин хомуйа сылдьан, иһит сууйа туран, “Бу дьиэбитин хомуйабын, иһит сууйабын”, — диэн оҕотун кытта куруутун кэпсэтэ сылдьыахтаах. Итини оҕо барытын истэ сылдьар. Биирдээх, иккилээх оҕо син биир тугу да өйдөөбөт диэн, сорох төрөппүт кырачаанын кытта сэһэргэһэ сатаабат. Кэпсэтэр буоллахтарына, ымманыйан, тылы минньитэн, кыра оҕолуу саҥара сатыыллар. Ити төрдүттэн сыыһа. Биирдээх кырачаан өйдүүр өйүнэн иккилээх оҕоттон уратыта суох. Кини барытын өйдүүр уонна бэйэтин тылынан саҥара сатыыр. Ону төрөппүттэрэ: “Пи-пиип кэллэ”, “Тай-тай”, — диэн кэпсэтэн, оҕону буккуйан кэбиһэллэр.
Ийэлээх аҕа оҕолорун кытта улахан киһилии кэпсэтиэхтээхтэр, кини истэригэр сөпкө саҥарыахтаахтар. “Бу итии”, “Илиигин сэрэн”, “Бу маама чааскы сууйа турар, билигин чааскытын ыскаапка ууруо”, — диэн тугу гынарын, оҥорорун ийэ быһааран этэ сылдьыахтаах. Ону оҕо барытын истэ, төбөтүгэр хатыы сылдьар. Ол сылдьан эмискэ саҥаран кэлиэн сөп.
Көмпүүтэргэ сэлээннэммиттэр
“Гаджет оҕолоро” туспа-туора тыыҥҥа иитиллэн тахсаллар, ол түмүгэр өбүгэ ситимэ кинилэринэн муомурар. Билигин, бэл, тыа сиригэр сахалыы сатаан саҥарбат оҕолор баар буоллулар. Бу ийэлэрэ-аҕалара, эбээлэрэ-эһээлэрэ телевизорга, көмпүүтэргэ сэлээннээбит дьонноро. Маннык иитиилээх оҕо кэлин дьону кытта сатаан алтыспат, санаатын аһаҕастык эппэт, тоҥкуруун буола улаатар.
Биир алҕас санаа туһунан
Үс саастаах кырачаана компьютеры сатаан холбуур, ютубка киирэн мультиктары көрөр буоллаҕына, ийэ киһи мин оҕом өйдөөх, барытын сатыыр диэн иһигэр үөрэ саныыр. Ис дьиҥэр, ити букатын сыыһа өйдөбүл. Үчүгэйдик саҥара үөрэммит, тылын саппааһа баай эрэ оҕо интеллектуальнай, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах буолар диэн үөрэхтээхтэр быһааран тураллар. Оттон ити планшеты холбооһуна көрөн үтүктүү, үөрүйэх эрэ, хайдах даҕаны өйдөөн-төйдөөн дьайыы, толкуйдааһын буолбатах.
Көмпүүтэр кулутугар кубулутумаҥ
Итинтэн араҥаччылыыр инниттэн төрөппүт оҕотугар көмпүүтэри туһанарыгар хааччахтааһыны олохтуохтаах итиэннэ хонтуруоллуохтаах.
Мин дьонтон “Туохха көмпүүтэр атыылаһаҕытый?” – диэн ыйытааччыбын. Онно үксүгэр оҕобут үөрэнэригэр, сайыннырар бырагыраамаларынан дьарыктанарыгар анаан ылабыт диэн хоруйу истэбин. Оттон кырачаан онно күнү күннүктээн олорор, оонньуур, улахан дьоҥҥо аналлаах сайтарга киирэр. Ону ким да бопсубат. Түмүгэр ийэ-аҕа бэйэлэрэ да сэрэйбэттэринэн, оҕолоро гаджеттан тутулуктаах буолар. Ис дьиҥэр, эмчиттэр этэллэринэн, кыра оҕо көмпүүтэри туһанарыгар күҥҥэ 15 – 20 мүнүүтэ эрэ бэриллиэхтээх.
Бэйэҕит даҕаны бэлиэтии көрбүккүт буолуо, өссө сүүрбэччэ сыллааҕыта оҕолор таһырдьа күнү быһа араас хамсаныылаах оонньуулары оонньоон бытырыыстаһа сүүрэр буоллахтарына, билигин тэлгэһэҕэ тахсан оонньуур оҕону биирдэ эмэ, хаа-хаадьаа көрөҕүн. Бу виртуальнай эйгэ сабыдыала буолар. Аныгы кэм оҕото виртуальнай эйгэҕэ мультиктары көрөр, оонньуур, доҕотторун кытта сэлэһэр, бэл, дьиэтээҕи үлэтин оҥорор.
Анал чинчийии түмүгүнэн, аан дойдуга, ол иһигэр Арассыыйаҕа эмиэ, оҕо 80 бырыһыана
бэйэтин иллэҥ кэмин виртуальнай эйгэҕэ атаарар.
Утуйарыгар уонна оскуолаҕа сылдьар эрэ кэмигэр бу эйгэттэн тахсар.
Араҥаччылыы сылдьыҥ
Онон төрөппүттэргэ туһаайан этэбин: оҕоҕутун кырата биэс сааһыгар диэри күнү күннээн телевизорга, көмпүүтэргэ олорорун бопсуҥ, кинилэри итинэн аралдьытымыахха. Оччотугар, күннэтэ алтыспатаххытын даҕаны иһин, кини эһиги өйгүтүгэр-санааҕытыгар иитиллиэҕэ, сахалыы тыыннаныаҕа. Ону сэргэ этэ-сиинэ чөл, чэбдик буолуоҕа. Биир сиргэ хам хараҕаланан олорор оҕо сиһин тоноҕоһо сколиоз, лордоз буолуон сөбүн, кыратыттан төлөпүөнү, көмпүүтэри кыҥастаһан тахсыбыт киһи сааһырдаҕына көрөрө мөлтүүрүн умнумуохха наада.
Роман ПОПОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар интэриниэттэн ылылыннылар.