Оҕо уонна сиэкис – бу бэйэ-бэйэлэригэр туох да сыһыана суох өйдөбүллэр курдук. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэҕэ сыллата сокуоннай саастарын ситэ илик 200-тэн тахса кыыс төрүүр, 300-чэкэ кыыс оҕотун түһэртэрэр (биллибит дааннайдарынан). Онон, бүгүн оҕо эрдэлээн половой сылдьыһыыта туох содуллааҕын кэпсэтиэҕиҥ.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ (ВОЗ) дааннайынан, сыл аайы 15-19 саастаах 16 мөлүйүөн кыыс ийэ буолар. Кинилэртэн 2 мөлүйүөн кыыс – 15-тэн кыра саастаах. 3 мөлүйүөн кыыс оҕотун түһэртэрэр.
Ити биһиэхэ туох да сыһыана суох диэххит. Оччоҕо, Арассыыйа дааннайдара бу бааллар:
РФ доруобуйа харыстабылын миниистиэристибэтин департаменын дириэктэрин солбуйааччы Олег Филиппов иһитиннэрбитинэн, дойдуга сыл аайы 10-15 тыһыынча 12-17 саастаах кыыс оҕотун түһэртэрэр. 17-гэр диэри саастаах 2 тыһыынча кыыс оҕолонор. Эрдэ хат буолуу, төрөөһүн кыыс доруобуйатыгар куһаҕаннык дьайара биллэр. Холобур, Арассыыйаҕа 2013 сылга 86 кыыс төрөөрү өлбүт.
Дойду үрдүнэн сыл аайы 1,5 мөлүйүөн кэриҥэ аборт оҥоһуллара биллэр буоллаҕына, итинтэн 15-20%-на – 10-18 саастаах кыргыттарга оҥоһуллар. Статистика быһыытынан, оҕо түһэртэрбит дьахталлар 15%-ра доруобуйалара эмсэҕэлиир, 8%-ра сатаан оҕоломмот буолаллар. Билигин 7 мөлүйүөн дьахтар кыайан оҕоломмот, ити кинилэр эдэр кыыс сылдьан аборт оҥорторбуттарын содула.
Оттон Саха сиригэр балаһыанньа хайдаҕый?
СӨ оҕо быраабыгар боломуочунай Анна Соловьева иһитиннэрбитинэн, балаһыанньа соччото суох. Ону бу мантан көрөбүт:
Саастарын ситэ илик төрөөбүт кыргыттар: 234 (2013), 213 (2014), 230 (2015).
15-19 саастаах оҕо түһэртэрбит кыргыттар 430 (2013), 412 (2014), 292 (2015).
Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору утары буруйу оҥоруу улаатан иһэр: 2016 сыллаахха 109 холуобунай дьыала тэриллибитэ, ол иһигэр 57 – күүһүлээһин уонна половой сылдьыһыыга күһэйии.
Оттон бу ыстатыйаҕа оҕо эрдэлээн половой сылдьыһыыта туох содуллаах буолуоҕун кэпсэтиэҕиҥ.
“Эрдэһит чыычаахтар”
Кыра оҕо айылҕаттан бэйэтин этин-сиинин интэриэһиргиир идэлээх. Кыыс уонна уол туох атыннаахтарын билээри, ууһатар уорганнарын көрөр, тыытар буолуон сөп. Онтон улаатар кэмигэр тулалыыр эйгэтин чинчийэригэр аралдьыйан, умна быһыытыйар.
Эрдэҕэс сааһыгар үктэниитэ, гормоннара күүскэ үлэлээн, оҕо этэ-сиинэ уларыйан барар, ону тэҥэ кыыска-уолга интэриэһэ, билиэн-көрүөн баҕата эмиэ улаатар.
Кыыс 12-14 сааһыгар, уол 13-15 сааһыгар этэ-сиинэ ситэр, улааттым дии саныыр. Аныгы оҕо өссө эрдэ ситэр. Ол гынан баран, биллэн турар, өйө-санаата улахан киһи курдук ситэ илик, кини олоххо туох да уопута суох.
Бу кэмҥэ оҕону тастан дьайыы угуйар дьаллыктара күөйүөхтэрин сөп. Чопчулаатахха – эрдэ хоонньоһуу, сылдьыһыы. Ол төрүөттэрэ манныктар:
1. Улааппытын көрдөрө, дакаастыы охсор баҕаттан.
2. Саастыылаахтарыттан, муодаттан хаалсымаары.
3. Сиэкис диэн тугун, манньыйыы, таҕылы тарҕатыы хайдаҕын билэ-көрө, боруобалыы охсоору.
4. Тапталга, истиҥ сыһыаҥҥа наадыйан (ордук кыргыттар).
5. Төрөппүттэртэн көҥүл буолаары, дьиэ кэргэҥҥэ батталлаах сыһыан баар буоллаҕына, онтон куотаары. Төрөппүт эбээһинэһин сөптөөхтүк толорбот, оҕо ханна сылдьарын, туох дьарыктааҕын, иллэҥ кэмигэр тугу гынарын хонтуруоллаабат буоллаҕына.
6. Тэлэбиисэртэн, интэриниэттэн күүстээх угуйуу содула. Билигин интэриниэккэ араас быдьар хаартыска, киинэ эрэ үгүс. Уон саастаах оҕо “Гуглга” биир эрэ тылы суруйан көрдөттөҕүнэ, тыһыынчанан порнография хаартыскалара, босхо видеолара арыллан кэлиэхтэрэ. “Ютуб” ханаалга өссө кылгас киинэлэр көстөллөр. Хомолтолооҕо диэн, туох да хааччах суох. Порнография оҕо бөҕөргүү илик уйулҕатыгар туох буортулааҕын туһунан өссө кэпсэтиэхпит.
Дьэ, бу маны ааҕан баран, төрөппүттэр “мин оҕобун бу таарыйбат” дии саныыллар. Ийэ-аҕа санаатыгар, кини оҕото бэрт соторутааҕыта куукуланан, массыынанан оонньуу сылдьыбыт “кырачаан”. Оттон оҕо 14-15 сааһыгар төрөппүт кынатын анныттан тахсан, саастыылаахтарын, тулалыыр эйгэтин дьайыыларыгар киирэр.
Оскуола үрдүкү кылаастарыгар үгүс оҕо половой сылдьыһыы диэн тугун этинэн-хаанынан билэр. Бу туһунан статистика суох эрээри, кыыс оҕо ыарахан буолуута, венерическэй ыарыыларга сыстыы, уо.д.а. тахса турар. Куорат биир оскуолатын 11-с кылааһыгар 5-6 кыыс тэҥҥэ хат буолбута эмиэ баар. Ол аата, бу кылааска “сылдьыспат” оҕо туора көрүллэр буолуохтаах…
Онон “мин эрэ оҕом саары чаккылаах” диэбэккэ, улаатан эрэр оҕолоох төрөппүт өйдөтөр-сэрэтэр үлэни эрдэттэн ыыта сырыттаҕына сатанар.
Оҕо эрдэ половой олоҕунан олоруута туох үчүгэйдээҕий?
Психологтар икки эрэ үчүгэй өрүттээх дииллэр эбит:
Бастакыта – оҕо бэйэтин үрдүктүк сананыыта (“мин оҕолортон хаалсыбаппын”, “мин курутуойбун”), саастыылаахтарыгар аптарытыата үрдээһинэ.
Иккиһинэн – оҕо тапталга, истиҥ сыһыаҥҥа наадыйыытын толоруу. Ордук дьиэ кэргэннэригэр тапталы, истиҥ сыһыаны ситэ ылбатах оҕолор тас эйгэттэн оннугу көрдүүллэр.
Оттон туох куһаҕан содуллааҕый?
Оҕо доруобуйатыгар уонна уйулҕатыгар охсуулаах эбит. Эт-хаан өттүттэн ылар буоллахха, төһө да улахан киһи курдук быһыылаах-таһаалаах буоллар, кыыс 14-17 сааһыгар төрүүрэ эрдэ, организма бэлэмэ суох.
Хат буолуу. Половой олоҕу саҕалыыр оҕолор үксүгэр харыстанар туһунан өйдөбүллэрэ суох. Киһи бэйэтэ кэһэйэ илигинэ, улахаҥҥа уурбат идэлээх. Онон хат буолуу, венерическэй ыарыыларга сыстыы түбэлтэлэрэ үгүстүк тахсаллар.
Аборт. Бастакы хат буолууга оҕону түһэртэрбит кыргыттар аҥаардарын кэриҥэ кыайан оҕоломмоттор. Атыттарга кэнникитин араас ыарыы үөскүөн сөп. Аборт кэмигэр киэли (маатка) хайдыыта, яичник бааһырыыта, хаан барыыта, о.д.а. буолуон сөп.
Оттон кэнники содуллары этэр эбит буоллахха: киэли таһынан оҕо үөскээһинэ (внематочная беременность), оҕо куотуута (выкидыш), эндокриннай уонна ньиэрбинэй систиэмэлэр ыарыылара, искэн (рак), о.д.а. 15 сааһыттан половой олоҕунан олорбут кыыска 19 сааһыгар саҕалаабыт кыыстааҕар мааткаҕа (шейкаҕа), эмиийгэ искэн тахсара икки төгүл элбэх эбит. Тоҕо диэтэр, искэни үөскэтэр папиллома вируһа сылдьыһыы түмүгэр бэриллэр.
Венерическэй ыарыылар. Кэнники кэмҥэ маннык сыстыганнаах ыарыылар олус элбээтилэр дииллэр. Сифилис, гонорея, ВИЧ, СПИД, В уонна С гепатит курдук кутталлаах ыарыылары сэргэ, биллибэккэ кэрбээн сиир генитальнай герпес, уреаплазмоз, микоплазмоз, хламидиоз, цитомегаловирус, папиллома вируһа (ВПЧ), уо.д.а. ыарыылар олус тарҕаммыттар. Маннык 40-ча инфекциялаах ыарыы баар, ону таһынан учуонайдар саҥаттан саҥаны арыйа тураллар.
Уйулҕа. Спортсменнарга 22 саастарыгар диэри половой олохтон туттунарга сүбэлииллэр. Сиэкис элбэх эниэргийэни ыларын таһынан, бөҕөргүү илик организмҥа өй-санаа уонна эт-хаан өттүнэн сайдыыны бытаардар. Эндокриннай уонна ньиэрбэ систиэмэлэригэр, уйулҕаҕа бу улахан стресс.
Олус эрдэ половой олоҕунан олорбут, боростуойдук эттэххэ, элбэхтик күүлэйдээбит эдэр киһи уйулҕа өттүнэн элбэх кыһалҕалаах буолар.
Кини тапталынан эрэ хоонньоһуу диэни өйдөөбөт, истиҥ сыһыаны сатаабат. Эр дьону/дьахталлары иһигэр абааһы көрөр, сэниир. Кини туһанааччы эрэ курдук буолар, наар ылар, туһанар эрэ дьүккүөннээх. Сиэкискэ порнография диэн нуорма диир саныыр. Тапталын сатаан тиэрдибэт, үксүгэр таптаабат даҕаны. Маннык киһи кэргэннэннэҕинэ да, арахсыы уһаабат, саҥаттан саҥаны көрдүүр.
Оттон кыыс оҕо имэҥэ кэлин уһуктар айылгылаах. Бастакы түгэҥҥэ кини ыарыыны эрэ билэр, киинэлэргэ көстөр астыныы-дуоһуйуу кэлэн быстыбат. Кыыһы таптаабат, астыннарары сатаабат, уопута суох, бэйэтин таҕылын тарҕатар эрэ дьүккүөннээх уол түбэстэҕинэ, “сиэкис туох үчүгэйдээҕий?” диэн сыыһа өйдөбүл үөскээн, өр сылларга “тымныы хоойдоох дьахтар” (фригиднэй) аатын ылыан сөп. Онтон атын уһукка тиийбит кыыс наар күүлэйи эрэ батыһан, сэлээччэх аатырыан сөп.
Ол иһин эндокринологтар, физиологтар, гинекологтар уонна психиатрдар 18-20 сааска диэри сиэкистэн туттунарга сүбэлииллэр. Ол туох да буортуну аҕалбат.
Оҕоҕо хайдах өйдөтөбүт?
Улаатан эрэр оҕо бобууну ылыммат, төттөрүтүн оҥорор. Онон, хайдах баарынан, туох куһаҕаннаах-үчүгэйдээх буолуоҕун быһааран биэрэр, дьиҥнээх олоххо, бэйэҥ олоххор буолбут түбэлтэлэри холобурдаан, тэҥнээх киһи курдук истиҥник кэпсэтэр ордук.
Иккиһинэн, оҕо тапталга наадыйар. Төһө да улаатан, хоччорхой, тоҥуй майгылаах курдук буолбутун иһин, кини таптыан, таптатыан баҕарар. Кинини кытта таптал диэн тугуй, хайдах буолуохтааҕый диэн аһаҕастык кэпсэтиэххэ, ырытыһыахха наада. Саамай сүрүнэ, таптала суох хоонньоһорго ыксаама диэн өйдөтөр наадалаах. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ төрөппүт оҕотугар тапталын биллэрэрин кыбыстыа суохтаах.
Оттон оҕо төрөппүттэрин тапталларын көрөн улааппыт буоллаҕына, сыыһа өйдөбүл үөскээбэт. Эдэр саас бастакы истиҥ таптала, доҕордоһуута, романтиката, бастакы уураһыы үйэ-саас тухары өйгө-санааҕа иҥэн хаалар эбээт.
Оҕолорбутугар оннук сырдык өйдөбүл эмиэ баар буоларын туһугар, төһө да аныгы олох тэтимэ ыктар, төрөппүт эрэ сөптөөх суолу ыйан биэрэр, оҕо доруобуйатын харыстыыр кыахтаах.
Психолог санаата
Половой олоҕунан эрдэ олоруу буортулаах
Сардаана Миронова, Мобильнай-кризиснэй сулууспа салайааччыта:
—Мобильнай-кризиснэй сулууспа арыллыаҕыттан, оҕону күүс өттүнэн сексуальнай быһыыга күһэйии, күүһүлээһин 160 тахса түгэнэ бэлиэтэммитэ. Онтон 27 %-нын кэриҥэ половой олоҕунан эрдэ олоруу түмүгэр тахсыбыт быһыы-майгы буолар.
Биһиги үлэбит көрдөрөрүнэн, половой олоҕунан олоруу улаатан эрэр оҕолор 13 саастарыттан саҕаланар. Бу сааска оҕо этэ-сиинэ, өйө-санаата бэлэмэ суох буолар, ону таһынан, инникитин кини доруобуйатыгар элбэх куһаҕан өрүттээх охсууну оҥоруон сөп. Бастатан туран, оҕо доруобуйата тулуйбат, организм бэлэмэ суох, ол түмүгэр кэлин кэргэн тахсан, ийэ буоларыгар, дьиэ кэргэн сыһыаныгар ыарахаттар үөскүүллэр.
Иккиһинэн, ситэ бөҕөргүү илик оҕо уйулҕатын (психикатын) алдьатар, бэйэни ылыныы, тулалыыр дьону кытары алтыһыы, уопсастыбаҕа киирии өттүнэн оҕо ыарахаттары көрсүөн сөп, ол түмүгэр майгыта-сигилитэ алдьанар, куһаҕан дьаллыктарга түргэнник ылларар.
Үсүһүнэн, половой олоҕунан олоруу түмүгэр оҕо үөскүүр. 13 саастаах оҕолор ону ситэ өйдөөбөккө, харыстамматтар. Төрөппүт буолар чиэскэ тиксэн, оҕо саастара кылгыыр. Бэйэтэ оҕо буолан, кыра оҕону көрөргө, эппиэтинэс сүгэргэ үксүгэр бэлэмэ суох буолар.
Хас биирдии төрөппүт оҕотун туһугар кыһаллар, долгуйар. Ону таһынан хас биирдии төрөппүт оҕоҕо куттал суох буолуутугар эппиэтинэһи сүгэр. Билиҥҥи үйэҕэ оҕолорбут дьоллоох, кыһалҕата суох оҕо саастара уһууругар төрөппүттэр кыһаллыахтаахпыт, кыһалҕаларын, үөрүүлэрин-хомолтолорун билиэхтээхпит.
Саамай эдэр ийэ
Перуга 1939 сыллаахха биэс саастаах Лина Медина уол оҕону төрөппүтэ. Кини этэ-сиинэ эрдэ сайдыбыт, 8 ыйдааҕар ыйданара кэлбитэ, 4 сааһыгар түөстээх этэ. Быраастар иһин хайытан ылбыттара, оҕо үс киилэ кэриҥэ ыйааһыннааҕа. Уолу Жерард диэн ааттаабыттара, ол 40 сааһыгар оһолго өлбүтэ.
Оттон Лина кэлин кэргэн тахсыбыта, оҕолордоммута, сиэннэрдэммитэ, 80 сааһын туолан баран өлбүтэ. Өлүөр диэри кимтэн оҕоломмутун биллэрбэккэ бараахтаабыта.
Маннык түбэлтэ өссө буола илик.
Оттон бу хаартыскаҕа көрөр оҕолоох оҕолоргут – Англияҕа олорор 13 саастаах уол уонна 15 саастаах кыыс. Бу уолчаан аҕа буоларга, оҕо көрөргө бэлэмин биллэрбитэ. Ол гынан баран, ДНК-анаалыс биллэрбитинэн, кини оҕото буолбатах эбит. Кыыһа хас да уолу кытта тэҥинэн сылдьыбыт. Онон бу оҕо уйулҕатыгар улахан охсууну ылбыт буолуохтаах.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru