Арассыыйа үрдүнэн статистиканы да көрдөххө, буруйу оҥоруу улахан аҥаарын сокуоннай сааһын ситэ илик оҕолор оҥороллор. Кинилэр иннилэригэр эппиэтинэһи төрөппүт сүгэр. Туохтан, тоҕо соторутааҕыта эрэ уһуйааҥҥа сылдьыбыт кырачааннар манныкка тиийэллэрий?
Бүгүн ИДьМ сокуоннай сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларыгар старшай иниспиэктэрэ Александра Андреевна Купрякова ыалдьыттыыр.
— Сокуоннай сааcтарын ситэ илик оҕолор дьыалаларыгар кэмитиэт үлэтин-хамнаһын, сүрүн соруктарын туһунан сиһилии сырдатыаҥ дуо?
— Аныгы уопсастыбаҕа сүрүн социальнай соругунан сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор буруйу оҥорууларын ахсаанын кыччатыы буолар. ПДН иниспиэктэрин санныгар бу оҕолор буруйу-сэмэни оҥорботторун хонтуруоллуур үлэ сүктэриллэр. Иниспиэктэр сыһыарыллыбыт учаастагар сэрэтэр үлэлэри тэрийиэхтээх.
— Оҕо буруйу оҥорон баран көнөр суолга туруута төһө судургунуй? Оннук түгэннэр бааллар дуо?
— Бааллар бөҕө буоллаҕа. Биир үксүн дьиэ кэргэнтэн улахан тутулуктаах. Холобур, иһэр-аһыыр, соччото суох олохтоох дьиэ кэргэни хонтуруолга ыллахха уонна сэрэтэр үлэлэри тэрийэн бардахха, үтүө түмүктэрдээх буолар. Оттон ыытыллыбыт үлэ түмүгэ суох буоллаҕына, төрөппүт бырааба быһыллыан сөп. Оттон оҕо көнөр суолга турартан аккаастанар, салгыы буруйу-сэмэни оҥорор буоллаҕына, анал оҕо тэрилтэтигэр ыытыллар.
— Ханнык сэрэтэр үлэлэри ыытаҕыт?
— Сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар үлэһиттэр хас биирдии оҕо майгытын, дьиэ кэргэнин, тулалыыр эйгэтин, оҥорбут буруйун учуоттаан туран сэрэтэр үлэни ыыталлар. Ону барытын оҕону кытта тус кэпсэтэн, сэрэтэр үлэни ыытан уонна кини төрөппүттэрин кытта көрсөн быһаарыахха сөп. Оҕо олорор усулуобуйатын, эйгэтин, тоҕо, туохтан манныкка тиийбитин, ону сэргэ тас билсэр, алтыһар эйгэтэ туох оруоллааҕын эмиэ быһаарабыт. Ол кэнниттэн оҕо салгыы манныкка тиийбэтин туһугар буруйу оҥорууну үөскэппит төрүөттэри суох гынарга миэрэлэри ылабыт. Маны быһаарарга тустаах тэрилтэлэри кытта биир ситимнээхтик оҕо үөрэнэр, сынньанар усулуобуйатын тэрийиигэ үлэлэһэбит.
— Тоҕо оҕолор быһымах санааттан буруйу оҥорууга тиийэллэрий?
— Саҥа улаатан эрэр оҕо буруйу оҥорор төрүөтэ баһаам. Оҕо үчүгэй өрүтү, үтүө холобуру үтүктэр киһитэ суоҕуттан дии саныыбын. Таһыттан көрдөххө оҕо улаханын иһин, кини өйө-санаата ситэ сайда, олоххо тирэҕирэ илик буолан, тус бэйэ көрүүтэ киниэхэ үксүн суох буолар. Ол иһин кинилэр санааларыгар күүстээх, ол эрээри соччото суох бэрээдэктээх ыччаты, улахан дьону үтүктүөхтэрин сөп. Маныаха дьиэ кэргэн өттүттэн болҕомто, таптал тиийбэт буоллаҕына, төрөппүт хонтуруола, истиҥ сыһыана суох буоллаҕына, оҕо эрдиитэ суох тыы кэриэтэ тыал хайа диэки үрэр да, онно салайыан сөп.
— Эһиги ханнык дьиэ кэргэнтэн оҕолору былдьыыгыт?
— Оҕону биһиги былдьыы сатаабаппыт. Иһэр-аһыыр, оҕо олорор усулуобуйатын сатаан тэрийбэт, оҕоҕо кутталынан суоһуур, оҕо уйулҕатыгар уонна этигэр-сиинигэр эчэйиилэри оҥорор кутталлаах балаһыанньа үөскүүр буоллаҕына, биһиги төрөппүттэртэн оҕону ылабыт. Үлэбит сүнньүнэн бэлиэтээн көрбүппүтүнэн, оҕолор төрөппүттэрин да өттүлэриттэн, туора да дьон өттүттэн күүһүлээһин, атаҕастабыл сиэртибэлэрэ буолбут түгэннэрэ элбэх. Төрөппүттэр арыгылаан баран утуйан хаалбыт кэмнэригэр кинилэри кытта тэҥҥэ иһиспит ыалдьыт өйүгэр туох көтөн түһүө биллибэт. Ол иһин маннык төрөппүттэртэн оҕону харыстыыр сыалтан ылабыт.
— Оттон үчүгэй дьиэ кэргэн оҕолоро буруй-сэмэ оҥорбут түгэннэрэ баар дуо?
— Таһыттан көрдөххө үчүгэй дьиэ кэргэн эрээри, оҕолоро буруйу-сэмэни оҥорбут түгэннэрэ кэлин элбээн эрэр. Үп-харчы тиийбэтиттэн, кыһалҕаттан үгүс төрөппүт күнүстэри-түүннэри эбэтэр ыраах, дьиэ кэргэниттэн тэйэн үлэлиир. Ол түмүгэр оҕолор хонтуруола суох хаалаллар. Төрөппүт уонна оҕо икки ардыгар ыкса ситим быстан хаалар. Дьиэ кэргэн иһигэр өйдөһүү аччыыр. Ол туһуттан төрөппүттэр, оҕоҕут уйулҕата кэбирээбэтин, атын тас эйгэҕэ наһаа аралдьыйбатын туһугар дьиэ кэргэҥҥэ, оҕолоргутугар болҕомто уураргыт наада. Оҕоҕо анал бириэмэ анаан, аһаҕастык кэпсэтэн, аралдьытан, бириэмэни бииргэ атаарар буоллахха, оҕо атын сиргэ киниэхэ тиийбэт болҕомтону көрдүү барбат. Маны төрөппүттэр үчүгэйдик өйдүөхтэрин наада, төрөппүт тапталын, кини истиҥ сыһыанын ким да солбуйбат. Оттон ити тиийбэтиттэн оҕо буруйу-сэмэни оҥоруута элбиир. Маны таһынан, оҕо оскуола кэнниттэн туспа дьарыктаах буолуохтаах. Ону эмиэ төрөппүттэр хонтуруоллаан тэрийиэхтээхтэр. Оҕо аһары иллэҥ сылдьыыта буруйу оҥорууга тиэрдиэн сөп.
— Сокуоннай сааһын ситэ илик оҕо оҥорбут ыар буруйа баара дуо, туох этэй?
— Өлөрүүнү ааттыахпын сөп. Буолаары буолан, учуокка турар оҕо этэ. Төһө да сэрэтэр үлэ ыытыллыбытын, тэриллибитин иһин, бу оҕо бэйэтигэр ханнык да түмүктэри оҥостубатаҕа. Олорор аадырыһыгар бэрэбиэркэлии тиийдэххэ, тугу да кэпсээбэккэ, төрөппүттэрэ барытын кистээн иһэллэрэ. ПДН үлэһитэ кэлэн бэрэбиэркэлээн барбытын кэнниттэн оҕо үрүсээгэр быһахтаах түүҥҥү куорат устун күүлэйдии тахсарын, ардыгар дьиэтигэр хоно да кэлбэтин барытын кистии-саба сылдьыбыттара. Ол түмүгэр, сааһын ситэ илик оҕо арыгы иһэн баран түүн ыар буруйу оҥорбута. Маннык дьиэ кэргэни кытта үлэлэһии, биллэн турар, наһаа уустук. Кинилэр оҕолорун көмүскэһэн, хонтуруоллаабакка, буруйга-сэмэҕэ тиэрдэн, оҕо олоҕо алдьаннаҕа. Билигин биһиэхэ cааһын ситэ илик 257 оҕо уонна 231 төрөппүт учуокка турар. Онон түмүкпэр, оҕо иннигэр төрөппүт эппиэтинэһи сүгэрин туһунан этиэхпин баҕарабын. Оҕо хонтуруолланыахтаах уонна төрөппүт тапталын билиэхтээх.
Ульяна Захарова.
Хаартыска — iz.ru саайтан.