«Тыый! «Бэлэм буол» хаһыат 1959 сыллааҕы маҥнайгы нүөмэрэ бэйэтинэн дии? Хантан ыллыҥ, ким
биэрбитэй?» – соһуйбут үөрүүбэр ыйыт да ыйыт буоллум. Ити быйыл саас Маҕаҥҥа «Кэскил» оҕо бэчээтин күннэрин ыытар кэммитигэр түбэһэ көрбүтүм.
Валентина Николаевна Лыткина Уус Алдан улууһун Кэптэнититтэн төрүттээх уонна бу кэрэ-мааны сиргэ кэлэн олохсуйан, манна баар орто оскуолаҕа педагог-бибилэтиэкэринэн 2007 сылтан сүрдээх айымньылаахтык үлэлиир. Ол да иһин, Маҕан оскуолатыгар оҕо ааҕыытын уратытык тутан, манна сурунаалларбыт уонна хаһыаттарбыт сурутуулара баарыттан киһи эрэ үөрэр.
– Бээ, бээ, тохтоо, бу эрэ буолбатах, аан дойду былыргы уонна билиҥҥи хаһыаттарын мунньабын ээ, бу баар. «Айарга» («Бичиккэ») тахсыбыт сахалыы кинигэ кыбытыктара (закладкалар), көр өссө бэйэм эмиэ оҥоробун, – иннибэр хап-халыҥ хаһыатынан туолбут толору паапкалары лөс гына ууран баран, сүүрэн хаалла. Ити аата, тэрээһинин тэрийэ барда, аны ааттаах үчүгэй фотограф – оҕолору хаартыскаҕа түһэрэр.
Мин паапкалары арыйталаан көрөн баран сөхтүм, дьон араас да интэриэстээх буолар эбит диэн соһуйа, эмиэ да «бултуйбуппуттан» үөрэ астынным. Онон, Саха национальнай бэчээтин күнүн көрсө, аан дойду араас былыргы уонна билиҥҥи кумааҕы хаһыаттарын мунньар ыалдьыппын “Саха сирэ” хаһыат “Манчаары” сыһыарыытыгар таһаарар буоллум. Кэпсиим.
Хаһыаты туох санааттан мунньубуккунуй?
– Миэхэ итинник санааны сахпыт дьоннор бааллар. Холобур, Дьокуускай куорат 33-с №-дээх орто оскуолатын бибилэтиэкэрэ Лира Иннокентьевна Еремеева. Биһиги оччолорго сылга биирдэ-иккитэ бибилэтиэкэрдэр сэминээрдэригэр куоракка киирэрбит. Мин аан бастаан кинини онно түбэһэ көрсүбүтүм уонна сөхпүтүм. Кини кэлиэксийэтэ – «Письменность», ол аата, сурук-бичик. Буоска кинигэлэр, пергамент кинигэлэр, туос кинигэлэр, онно түһэриллибит былыргы кириллица эҥин, ракушкалаах кинигэлэр, «узелковая книга», элбиих-элбэх. Ити өссө сорҕото эрэ!
Мин Лира Иннокентьевнаттан уонна суруналыыс, «Үйэ» сурунаалы таһаарар эрэдээктэр Николай Кривошапкин (ити 2014 сыллаахха этэ) аан бастаан миэхэ Улуу Кытай кумааҕы хаһыатын тутан кэлбиттэриттэн «силис» тардан, мантан тирэхтэнэн аан дойду араас омуктарын хаһыаттарын мунньан саҕалаабытым. Уонна биир санаалаах этим: мин оҕолорго анаан үлэлиибин, ол иһин кинилэр көрөн интэриэһиргиэхтээхтэр диэн. Бу санаабын тута сылдьабын.
Хайа дойду хаһыата ордугуй, ис-тас көстүүтүнэн?
Кэлиэксийэбэр диэххэ дуу, (күлэр) 30-ча араас омук кумааҕы хаһыата баар, холобур: Кытай иероглифтаах хаһыата, Италия, Франция, Англия, Германия, Польша, Чехия, Греция, Кипр, Доминикана, Израиль, Америка «Нью-Йорк таймс», Туркменистан, Япония, Кэриэйэ, Индия, Вьетнам уонна өссө да элбэх. Көрөҕүт дии, хас биирдии омук хаһыата ураты. Баай дойдулар гиэннэрэ харахха тута быраҕыллар, өҥө чуолкай, кумааҕыта мааны.
Мин кэлиэксийэм сүрүн тиэмэтэ, эппитим курдук, суругу-бичиги, хаһыаты, кинигэлэри кытта ситимнээх, үлэбэр туһалаах буоллун диэн. Оҕо кыратыгар наһаа интэриэһиргиир, бука барытын илиитинэн тутан-хабан, арыйан, сыттаан кытта. Сылга биирдэ, кыратык умуннара-умуннара, быыстапкаҕа анаан тиэмэлэринэн, дойдуларынан, бэлиэ дааталарга олоҕуран таһаартыыбын. Дьэ, онно кинилэр сүрдээҕин диэн астына көрөллөр, ыйытыылара хара баһаам буолар.
Лира Иннокентьевнаны сөхпүппүттэн, киниттэн кынаттанан, үтүктэн, мунньунуубар былыргылыы курдук анал халыҥ туоска кириллица буукубаларын суруйтаран түһэртэрбитим, көрөргө олус үчүгэй. Буоска кинигэтин эмиэ былыргылыыга ханыылатан оҥотторбутум, онтон билигин бэйэм астынабын. Пергамонтан эмиэ кинигэлээхпин. Былыр Пергам диэн куорат-судаарыстыба баара эбитэ үһү, бу кинигэ оттон кэлбит. Немецтэр саамай былыргы кинигэлэрин эмиэ оҥорторбутум, хайдах эрэ биһиги дэйбиирбитигэр майгынныыр. «Бэлэм буол» маҥнайгы нүөмэрин биир дойдулааҕым Сысолятин Василий Николаевич бэлэхтээбитэ, олус кичэллээхтик ууруна сылдьабын. Былыргы өтөхтөн булбут, эмиэ дьиибэ дии?
Ити курдук, чугас дьонум, учууталларым, оҕолорум, аймахтарым, ордук Попова Маргарита Михайловна, Ситникова Ульянам кыыһа Америкаттан тиийэ, ити курдук бары аҕалаллар. Оттон мин кинилэргэ оскуолаҕа аналлаах былыргыны тугу да быраҕымаҥ диэн көрдөһөбүн. Былыргы суумканы булуом этэ, холобурга, – Валентина Николаевна бэрт элбэҕи сэһэргээтэ.
Оскуолаҕа аналлааҕы барытын кыра-кыралаан…
Валентина Николаевна баай уонна олус элбэх араастаах кэлиэксийэтин киһи үөрэ уонна сөҕө көрөр: уруучукаттан аны бөрүөлэргэ көспүт, кинигэ сахалыы кыбытыктара (закладкалара), кэмпилиэктээх аккырыыккалар сиэрийэлэринэн, сахалыы оҕо сувенирдара, быыкаайкаан миниатюра кинигэлэр — барыта кыра-кыралаан. Арай манна кини туруорсуулаах, сүрдээх үчүгэй этиилээх:
– Бу сувенирдарга саха оҕотун кинигэлээх, эбэтэр хаһыаты ааҕа олорорун, турарын тоҕо оҥорботторо буолуой? Маны Ааҕыы да сылыгар сыһыардахха, төһөлөөх үчүгэй буолуо этэ! 5 уонна 7-с кылаастарга «Обществознание» уруогар биир тиэмэ баар – «коллекционирование» диэн, онон сыл аайы араастаан уларытан оҕолорбор анаан кэпсиибин, истэллэр, наһаа үөрэллэр. Аны, манньыаттары эмиэ мунньабын (күлэр), кэпсии турдахпына оҕолорум хата бэйэм иннибинэ «гугллаан» тугун уонна ханныгын бука барытын кэпсииллэр, төһө сыаналааҕын кытта. «Школа России» учуобунньуктарыгар «Письменность», былыргы сурук-бичик туһунан хас да чаас баар, онно анаан учууталлар миигиттэн уларсан оҕолорго көрдөрөллөр, оҕо хараҕынан уонна бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан түргэнник ылынар.
Норуот сурукка суруллубут устуоруйатынан тыыннаах хаалара диэн эмиэ баар. Суруллубут хаһан да сотуллубат уонна суоруллубат . Мин тус бэйэм сахалыы да, нууччалыы да тыллаах хаһыат элбиэн уонна уһун тыыннаах буолуон баҕарабын. Уларытан-тэлэритэн, сайыннаран, аныгы кэм киһитэ сэргиирин уонна тардыһан ааҕарын курдук хайдах баҕарар таһаарыахха сөп.
…Бүгүн бэйэм тээтэбин, эһээбин Борисов Илья Иннокентьевиһы санаан кэллим. Биир кылаас үөрэҕэ суох саха оҕонньоро сахалыы, нууччалыы хаһыаттары уонна сурунааллары суруйтаран ааҕара, хоһун истиэнэтигэр тоһоҕолорго наһаа үчүгэйдик нүөмэрдэринэн ыйаан турара харахпар көһүннэ.
Татьяна Жиркова,
Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан
«Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ, суруналыыс.