Бу кэпсээммин нэһилиэгин ыйбакка, дьон аатын уларытан суруйабын.
1980-с сыллар ортолоро. Атырдьах ыйа. Учуутал кыргыттар уоппуска кэнниттэн үлэлиир дэриэбинэбитигэр мустан дьиэни-уоту сөхсүтэ, сууйа-тарыы сырыттыбыт. Ол быыһыгар, күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, кыратык да буоллар, барыанньаҕа уонна муоруска диэн отонноон хасааһырбыт курдук сананныбыт. Биир күн оскуолабытыгар саҥа омук тылын учуутала ананан кэллэ. Билсэн- көрсөн бииргэ олорорго сүбэлэстибит. Сарсыҥҥы былааҥҥа педагогическай сэбиэт, ол кэннэ балаҕан ыйын бастакы күнэ – үөрүүлээх линейканан үөрэх дьыла аһыллар.
Киэһэлик мунньахха, бырааһынньыкка кэтэр таҥаспытын бэрийэ, өтүүктэнэ сырыттахпытына илдьит тигинээн кэллэ. Бөрүкүтэ суох сураҕы иһиттибит. Бу сарсыарда отоннуу барбыт дьон тыаҕа кыра оҕону сүтэрбиттэр. Эдэр ийэ түөрт саастаах уолчаанын илдьэ ыала баабысканы кытта барбыттар. Ааныска эмээхсин оҕонньоро сарсыарда массыынанан ойуурга тиэрдибит. Күнүс оҕо сылайан эбиэттээбит сиригэр утуйбут. Ийэтэ аах утуйа түстүн диэн отон хомуйан арыый тэйбиттэр. Биирдэ көрбүттэрэ – уоллара мэлигир, туран баран хаалбыт. Кыра киһи “чуо дьоммор тиийиэм” дии санаан быһаарыннаҕа. Дьахталлар хаһыытыы, көрдүү сатаан баран дэриэбинэҕэ киирэн биллэрбиттэр.
Интэриниэт, суотабай суох кэмэ. Дьиэ төлөпүөнэ аҕыйах сиргэ баара, сибээс мөлтөх. Биирдэ эмэ этэҥҥэ кэпсэттэххэ улахан табыллыы буолара. Онон биһиэхэ сүктэриллибит сорудах — ыалы кэрийэн сарсыарда көрдүүргэ мустууну биллэрии. Күһүн кэлэн киэһэ тыала, тымныыта сүрдээх. Халыҥ кууркабытын кэттибит. Оттон уолчаан күнүскү сылааска сылдьыбытынан аҥардас ырбаахынан бараахтаабыт… Ол курдук бадарааннаах хараҥа уулуссаларга түҥ-таҥ түһэн, ыалы кэрийэн наадабытын эттибит – хаска, ханна мусталларын. Дьон үксэ быһылааны истибит, сылдьар кыахтаах өттө көрдүү барартан ким да аккаастаммат.
Сарсыарда дьэ ойуурга бараары тэринэ сырыттахпытына үөрүүлээх сонун кэллэ – оҕо көстүбүт! Тыыннаах! Этэҥҥэ! Бэҕэһээ оройуон кииниттэн милииссийэлэр кэлбиттэр, хойукка диэри көрдөөбүттэр. Оттон оҕо барахсан хара ойуур устун хас эмэ биэрэстэни хааман бэйэтэ сайылыкка тиийбит. Түүн уон икки чаас саҕана үһү. Онно олорор эмээхсин сүөһүтүн- аһын бэрийэн, дьэ утуйа киирээри таһырдьа урукумуонньукка илиитин сууна турбут. Арай көрбүтэ – тыаттан чараас таҥастаах быыкаайык оҕо тахсан кэлбит… Эмээхсин соһуйан, куттанан ыһыы-хаһыы, өмүрүү бөҕөтүн түһэрбит. Күһүҥҥү хараҥаҕа тэйиччи сайылык сиргэ туох оҕото кэлиэй? Иччи, сибиэн кубулунан сылдьар диирэ оруннаах… Уолчаан хата бэрт холку үһү.
— Эбээ, куттаныма! Мин Мичилбин ээ, — диэбит. Оҕо буоларын итэҕэйэн дьиэҕэ киллэрбит. Эмээхсин уола баар эбит, ол эрэн Мичили тута дэриэбинэҕэ аҕалбатахтар, хоннорбуттар. Бу кыра учаастакка кинилэр эрэ сайылыыллар үһү. Арай манна ким да олорбот буоллун? Эбэтэр эмээхсин эрдэ аанын хатанан утуйбут буоллун? Оччоҕо им балай хараҥаҕа, күһүҥҥү тымныыга оҕо хайыах муҥай? Киһи санаатаҕына дьулаан дьыала… Ол эрэн өлбөт-сүппэт быатыгар туох эрэ дьикти күүс уолчааны дьоҥҥо сирдээн таһаардаҕа.
Сарсыарда Мичили матассыыкылынан дьиэтигэр тиэрдибиттэр. Онуоха диэри дьоно, ийэтэ тугу- тугу санаан, уйулҕалара төһө эрэ хамсаан түүнү атаардахтара… Ыаллара Аана эмээхсин эмиэ олус улаханнык уйуһуйбут, аймаммыт үһү – «дьон оҕотун илдьэн мэлиттим” диэн буруйданар санааттан.
Мичил уолчаан хата тыл- өс сүрдээх киһитэ эбит. Дьиэтигэр кэлэн тугу эппитэ-саҥарбыта дэриэбинэҕэ барытыгар иһиллибитэ. Ыала Аанысканы көрөөт:
— Оо, эбээ! Түүн иһигэр олох кырдьан хаалбыккын дии! Баттаҕыҥ маҥана өссө элбээбит, — диэннээх үһү. Бу кыракый киһи өйүн-санаатын, тылын-өһүн көрүөҥ этэ! Дьиҥэр, тыаҕа сылдьан дьон хаһыытын, кинини көрдүүллэрин, ыҥыралларын истибит. Ол эрэн төннүбэт, төттөрүтүн куотар эбит.
— Тыаҕа миигин албын саһыл эккирэппитэ, “Мичи-и-ил!” — диэн ыҥырара. Мин киниэхэ туттарымаары куотан испитим. – диэбит. Ити түбэлтэ хата этэҥҥэ, дьоллоохтук түмүктэммититтэн бары олус үөрбүппүт.
Кэлин мин оҕом кыратыгар чаҕылхай ойуулаах-бичиктээх “Лисьи проделки” диэн остуоруйа кинигэтин атыыласпытым. Кэпсээнэ-сэһэнэ барыта саһылчаан кыыллары да, дьону да араастаан албыннаабытын туһунан. Дьэ ол саһылбыт эгэлгэтик таҥнан-симэнэн: киһи курдук былааттаах, сарапааннаах, сороҕор саппыкылаах даҕаны сылабаар өрүнэн чэйдии олороро, суумкалаах баран иһэрэ дьэрэкээнник ойууламмыт. Кинигэни хаста да баһыттан-атаҕар диэри аахтыбыт, көрдүбүт. Арай оҕом биирдэ ыйытан соһутта:
— Маамаа, бу биһиги дэриэбинэбитигэр хас албын саһыл олороруй?
Онно мин сүтэн баран көстүбүт Мичили өйдөөн кэлбитим. Кыра оҕо олоҕу уонна остуоруйаны биир эйгэ курдук холбуу ылынар эбит. Остуоруйа кыыллара кини дэриэбинэтигэр олороллор, тыаҕа бардаҕына аатынан ыҥыра-ыҥыра эккирэтэллэр… Сороҕор сэттэтин туолан оскуолаҕа да киирбит оҕо итиннэ майгынныыр өйдөбүллээх буолааччы ….
Айталыына Хоһуунаба