Ньургуйаана Заморщикова: «Ылсыбыккытын адьас ыһыктымаҥ» (ВИДЕО)

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Ааспыт икки сылга коронавирус пандемиятыттан аан бастаан улахан охсууну урбаанньыттар ылбыттара. Арассыыйа да, Саха сирин да үрдүнэн элбэх урбаанньыт ырыынактан туораан биэрэргэ күһэллибиттэрэ. Олох улахан тургутуутун ааспыттара.

“Сэмсэ санаа” биэриигэ ити үөһээ этиллибит тургутууну этэҥҥэ ааспыт урбаанньыт, Саха сирин ырыынагар саҥа сүүрээни киллэрбит, «Сахачай» хампаанньа салайааччыта Ньургуйаана Заморщиковалыын “Саха сирэ” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Чокуур Гаврильев Саха сиригэр оҥорон таһаарыы саҥа хайысхатын хайдах туруулаһан киллэрбититтэн саҕалаан билиҥҥи сааҥсыйа кэмигэр баар балаһыанньаҕа тиийэ кэпсэппитин сэргээн ааҕыаххыт диэн эрэнэбит.

Саҥа хайысханы тобулуу

— Үтүө күнүнэн! Эйигин уопсастыбанньык уонна урбаанньыт быһыытынан билэбит. “Сахачай” диэн ураты тэрилтэни хас сыллаахтан үлэлэппиккиний? Барыта эриэ-дэхси этэ дуо? Билигин баар экэнэмиичэскэй сааҥсыйалар сабыдыалларын туһунан кэпсээ эрэ.

— Билигин экэнэмиичэскэй сааҥсыйа да сааҥсыйа диэ да диэ буолаллар. Дьиҥэр, ити сааҥсыйа сабыдыалынан биһиги оҥорон таһаарар салааны тутуһарга санаа киирбитэ. Билэргит курдук, 2014 сыллаахха Крым Арассыыйаҕа холбоспута. Ити кэмтэн экэнэмиичэскэй сааҥсыйалар хайыы үйэ биллэн барбыттара, ол биһиэхэ урбаанньыттарга тута билбитим. Ити кэмҥэ кучу оттон (иван чай) чэйи оҥоруу баҕа, ыра санаа быһыытынан киирбитэ. Бу иннинэ чэйдэри атын сиртэн аҕалан атыылыыр атыы-эргиэн маҕаһыыннаах этим. Арай эмискэ дуоллар үрдээн, атыылаһар табаарым сыаната адьас босхо барбыта. Чиэһинэйдик үлэлии олордоххо, экэнэмиичэскэй түһүүлэр-тахсыылар улахан охсууну оҥороллорун тута биллим. Туох баар булуммут үбүм-харчым ити эргииргэ сүтэн, симэлийэр кутталламмыта. Хайдах-туох буолабын диэн улахан толкуйга түспүтүм. Онуоха кэргэним тыа сириттэн төрүттээх уонна булчут буолан, кучу оттон бородууксуйата оҥоруохха диэн этии киллэрбитэ. Биллэн турар, маҥнай сэҥээрбэтэҕим. Ол эрээри, сыыйа-баайа Ютубка киирэн, кучу оттон чэйи хайдах оҥороллорун билсибитим. Онно биир киһи барытын олус үчүгэйдик кэпсииригэр таба тайаммытым. Социальнай ситимигэр киирэн, төлөпүөнүн нүөмэрин булан ылбытым уонна Саха сириттэн Ньургуйаана эрийэн тиийдим диэн бэйэбин билиһиннэрэн кэпсэппитинэн барбытым. Онуоха мин эн эрийэргин кэтэспитим диэтэ уонна бэрт судургутук кэпсэтэн барбыта. Кини Екатеринбурга олорор, улахан хампаанньалаах эбит этэ.

“Эһиги олус улахан эрэгийиэҥҥэ олороҕут уонна чэйи оҥорууга оҥорон таһаарыы салаатын киллэрэ иликкит. Саха сиригэр үүнэр кучу отунан чэйи оҥордоххутуна, хаачыстыбата олус үчүгэй буолуо”, — диэн эппитэ олус улахан суолталааҕа. “Тоҕо?”, — диэн ыйыппыппар, хоту сиргэ үүнэр ханнык баҕарар от, үүнээйи олус күүстээх, ураты диэн быһаарбыта. “Хайдах да оҥоруҥ, бары өттүнэн саамай үчүгэй чэйи оҥоруоххут”, — диэбитэ.

Анал оборудованиены Кытайга анаан-минээн тиийэн бэйэбит үппүтүнэн-харчыбытынан атыыласпыппыт. Кэргэним баран, чэйи оҥоруу технологиятыгар үөрэнэн кэлбитэ. Аны мин кирэдьиит ылаары аччыгый биисинэһи сайыннарыы пуондатыгар биисинэс былаан оҥорон барбытым. Үһүстээн төхтүрүйэн былааны биэрэн, кирэдьиити ылбытым. Кучу оттон чэйи оҥоруу диэҥҥэ адьас итэҕэйбэттэр этэ. Ыксаан “Алмазкредитсервистэн” 20%-наах тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кирэдьиитин ыллыбытым. Оборудованиебыт хойутаан, 2016 сылга кэлбитэ. Онон ити сыл 200 киилэ курдук чэйи оҥорбуппут. Бастаан утаа манныгы оҥорон саҕалаатыбыт диэн босхо кэриэтэ бэлэхтээбиппит. Дьон билиэн наада буоллаҕа. Дьэ бу кэнниттэн кирэдьиити биэрбиттэрэ.

Биир сүбэнэн

— Икки сыл устата пандемия буолан ааста. Билигин этэҥҥэ дуо? Японецтары кытта бииргэ үлэлииргэ дуогабардаспыт эҥин дииллэрэ.

— Экспорты өйүүр кииҥҥэ тас дойдулары кытта алтыһарга аналлаах Арассыыйа таһымнаах улахан бырагыраама үлэлиир. Баларга иккитэ сылдьан билсибиппит. Ону тэҥэ, Японияттан бэрэстэбиитэл кэлэн билсэн барбыта. Ол киһиэхэ кучу оту хомуйар сирбититтэн саҕалаан туох баар үлэбит хайысхатын барытын көрдөрбүппүт. Олус диэн сөхпүтэ. Кинилэр чэйи Японияҕа атын сирдэртэн аҕалан атыылыыллар. Кини «Кучу оту дойдубар киллэрэн атыылыыр буоллахпына, ассоциация оҥорон, онно бэрэссэдээтэл буолуохтаахпын, барытын бэйэм хонтуруоллуохтаахпын”, — диэн быһаарбыта.

Бэйэтин харчытынан Токиоҕа улахан анаалыс оҥорторбут этэ. Онно биһиги эрэ оппутун буолбакка, түөрт дойду киэнин ылан анаалыстаабыттарыгар, Саха сиригэр үүнэр кучу от быдан күүстээх диэн быһааран, биһиэхэ кэлбиттэр этэ. Аны туран, японецтар тута дуогабары түһэрсибэттэр, хас эмит сыл устата барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэллэр. Ити курдук үчүгэй баҕайытык үлэлээн истэхпитинэ, аны пандемия турбута. Намыраабытын кэнниттэн аны байыаннай эпэрээссийэ буолан, салгыы үлэлиирбит тохтообута.

Улахан чинчийиини ыытан, Москватааҕы ас-үөл гигиенатын институтугар биоэкологическай анаалыс оҥорторбуппут. Онно Саха сиригэр үүнэр оттор бары олус күүстээхтэрэ толору дакаастаммыта. Арассыыйа үрдүнэн бу өттүгэр саамай улахан чинчийиини биһиги аан бастаан ыыттыбыт. Дойдубут үрдүнэн чэйи оҥоруунан дьарыктанар тэрилтэлэр сайдан эрэллэр. Холобур, 20‑чэ улахан хампаанньа баар, билигин кинилэр 100–150 туонна кэриҥэ чэйи оҥороллор.

Биһиги түөрт сыллааҕыта бары мунньустан ассоциация тэриммиппит. Оҥорон таһаарар 10 улахан тэрилтэ салайааччыларын кытта көрсөн, баар боппуруостары быһаарыыга элбэҕи кэпсэтэбит, уопут атастаһабыт. Бастаан саҕалыырбытыгар кимниин да сүбэлэһэр кыахпыт суоҕа. Ол иһин атын сиргэ баар оҥорон таһаарыынан дьарыктанар дьону кытта билсэн, оту хайдах хомуйарга, ону хайдах-туох харайарга тиийэ барытын сүбэлэттэрбиппит. Салгыы биһигини Уһук Илиҥҥи уокурукка бэрэссэдээтэл оҥорбуттара. Кэргэним юрист буолан, Арассыыйа үрдүнэн маны туспа салаа быһыытынан сайыннарарга аналлаах кэнсиэпсийэни оҥорон саҕалаабыта.

Дойду үрдүнэн ураты болҕомтоҕо ылыы

— Соторутааҕыта РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин кока-колатааҕар биһиги оҥорор кучу чэйбит быдан ордук диэбитэ. Дьэ бу кэнниттэн хамсааһын саҕаланна. Вологодскай күбүрүнээтэрэ хайҕаабыта эмиэ иһиллибитэ. Аны туран, РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ кучу чэйи табаар быһыытынан киллэрэн эрэр диэн бу күннэргэ эттилэр. Бу эһиги ассоциацияҕыт туруорсуута олоххо киирэн эрэр дуу, биитэр түбэһэн хаалла дуу?

— Ити эрдэттэн былааннаан сөптөөх үлэни ыыппыппыт үтүө түмүгэ буолар. 2019 сыллаахха Мантуров (билигин вице-премьер. Редакцияттан) кэлэ сылдьыбытыгар, оҥорбут чэйбитинэн күндүлээбитим уонна тыа хаһаайыстыбатын табаарын испииһэгэр киллэриҥ диэн туруорсубутум. Билиҥҥи туругунан бу өттүгэр оннооҕор ОКВЭД суох. Кытайга атыыга таһаараары гыннахпытына, «ГОСТ-ут тоҕо суоҕуй, бэйэҕит искитигэр да ылыммакка сылдьар эбиккит”, — дииллэр. Ол иһин улахан хампаанньалар бу боппуруос хайаан да быһааарыллыан наада диэн туруорсаллар.

Судаарыстыбаннай таһымҥа анал бырагыраама наада. Барыта сокуон өттүнэн бигэргэниллэн көмүскэллээх буолуохтаах. Анал технологтары үөрэтэн таһаарыллыахтаах. Бары өттүнэн сөптөөх үлэ ыытыллара уолдьаста. Аны туран, анал оборудованиелар баар буолуохтаахтар диэнинэн салайтаран, Сколковоҕа модульнай оборудованиены оҥорууга сайаапка биэрэ сылдьыбыппыт. Кэргэним суоттаан ааҕыытынан Саха сиригэр 40 собуот тутуллан үлэлиэн сөп. Кучу от ойуур баһаарын кэнниттэн тута күүскэ үүммүтүнэн барар уонна биэс-алта сылынан кэхтэн хаалар. Онон биир сиргэ собуот тутуллара сөбө суох. Көһөрүллэ сылдьар модульнай собуот наада. Аны ханна күүскэ үүнэрин уонна хайа улууска хомуллуо суохтааҕар тиийэ барытын үөрэтэн көрүллүөхтээх. Маны Японияттан кэлбит бэрэстэбиитэл үчүгэйдик чинчийбитэ, ол иһин хомууру тэрийэр сирдэрбитигэр кыраҕатык сыһыаннаһабыт. Экспорка таһаарар буолан, ханнык баҕарар образеһы анаалыстатан бэрэбиэркэлэтэбит.

Миллиардынан харчы тас дойдуга тахса турар

— Чэйи оҥоруу Арассыыйа иһигэр төһө кэскиллээҕий?

— Кэскиллээх, тоҕо диэтэххэ, киһи барыта чэйи иһэр буоллаҕа. Кучу оттон оҥоһуллубут чэйи бастаан утаа амтана хайдах эрэ дииллэр этэ эрээри, кэлин син үөрэннилэр. Мин мантан адьас хомойбоппун, бастаан саҕалыырбар бэйэм эмиэ итинник санаабытым. Билигин биһиги күн аайы кучу оттон оҥоһуллубут чэйи иһэбит, адьас үөрэнэн хааллыбыт. Дьон күн аайы иһэргэ үөрэниэн, ылыныан наада. Ырыынакка сыыйа-баайа киирэн иһиэҕэ. Билигин Арассыыйа үрдүнэн чэйи, саатар, 1%-нын бэйэбит оҥорбоппут. Ол аата 99%-на тастан киирэ турар. Санаан көрүҥ, миллиардынан үп-харчы атын сиргэ тахса турарын. Маны барытын бэйэбит испитигэр төһө баҕарар хаалларар кыахтаахпыт. Аны туран, үлэ саҥа миэстэтэ таһаарыллар ээ. Нэһилиэк дьоно хомуурга кыттан хамнас аахсаллар. Экэнэмиичэскэй өттүнэн улахан көдьүүһэ манна сытар.

— Кэлиҥҥи кэмҥэ бэйэ табаарын, бородууксуйатын атыылыыр маҕаһыыннар аһыллыылара элбээтэ. Бэйэ табаарын сыаната хайдаҕый, үлэһиттэри хамнастыырга сөп түбэһэр дуо? Саха сиригэр оҥоһуллубут табаар, бородууксуйа сыаналаах буолара чуолкай буоллаҕа.

— Холобур, ити кучу оту ылар буоллахха, биир киилэтин 60 солк. тутабыт. Атын эрэгийиэннэргэ 10–15 солк. төлүүллэр. Ол аата оҥоһуллан тахсара биэс төгүл ыарахан. Аны туран, кэлэр-барар, оҥорон таһаарар ороскуоппут эмиэ баар. Бу биһиги хампаанньабыт туһатыгар этэр буоллахха, итинник.

Оттон дьон өйдүүрэ арыый да ыарахан, уустук соҕус. Дьон үлэтин сыаналааһын төрүкү суох. Сыаналаабаттар. Саха сиригэр үгүс ыал оҕотун үчүгэйдик үөрэн уонна үчүгэй үлэҕэ киириҥ диэн такайар. Оттон үчүгэй үлэ диэн тугуй? Үчүгэй үлэ диэн улахан хамнас уонна салайааччы аһара мөхпөтө, соруйбата буолар. Ол аата чэпчэки соҕустук үлэлээн, үгүөрү хамнаһы аахсыы буолар. Тугу эмит толкуйдаан таһаарыы улахан болҕомтоҕо ууруллубат. Холобур, ис сүрэҕиттэн суоппардаан үлэлии сылдьар киһини үксүгэр тугу манна эрэйдэнэ сылдьаҕын, атын үлэҕэ киирэн хаалыаххын диэн хомуруйалларын үгүстүк истэбит.

Дьиҥэр, биһиги олох атын хайысханы, салааны арыйан, дьону ураты идэҕэ үөрэтэбит. Маны өйдүү, ылына иликтэринэ, дьон саҥа оҥорон таһаарыыга тута сыстыбаттар. Бу — урбаанньыттар саҕалааһыннарыгар эрэ буолбакка, ханнык баҕарар хайысхаҕа, үлэҕэ сыһыаннаах. Саха сиригэр оҥоһуллар бородуукта, табаар хаачыстыбалааҕын өйдүүр уолдьаста.

— Саха сиригэр мүөтү оҥоруунан дьарыктаныы киирдэ. Эн манан эмиэ дьарыктанаҕын.

— Мүөтүнэн дьарыктаммыппыт үһүс сылыгар барда. Саха сиригэр олус табыгастаах көрүҥүнэн буолар. Ханнык баҕарар эрэгийиэҥҥэ мүөтү сааһыары сайынтан саҕалаан атырдьах ыйын 15 күнүгэр диэри эрэ хомуйуллар. Бастаан тигээйи 10 дьиэ кэргэниттэн саҕалаан 80‑ҥа диэри тиэрдибиппит. Билигин 200‑кэҕэ тиийэр баар. Мүөт сыаната Саха сиригэр тоҕо ыараханый? Тоҕо диэтэххэ, ыҥырыалар сылаас килиимэттээх эрэгийиэннэргэ таһырдьа кыстыыллар. Биһиэхэ ол кыаллыбат, ол иһин сыл аайы саҥаттан саҥа ийэ ууһун атыылаһарга күһэллэллэр. Биһиги ыҥырыаларбыт кыһын кыстатарга аналлаах дьиэ туппуппут. Хата, син этэҥҥэ кыстаабыттара. Анал дьиэ иһэ кыһын устатыгар 4-5 кыраадыс буолуохтаах. Саха сиригэр оҥоһуллубут мүөт быдан минньигэс, свойствота быдан күүстээх.

Судаарыстыбаннай өйөбүл, нолуок…

— Аны судаарыстыбаннай көмө туһунан кэпсэтиэххэ. Сорох сайдыылаах дойдуларга урбаанньыттарга судаарыстыба тугунан да көмөлөһүө суохтаах дииллэр. Иккис курдук судаарыстыба оҥорон таһаарыыга саҥаны киллэрээччилэргэ хайаан да тугунан эмит көмөлөһүөхтээх диэн быһаараллар. Манна бэйэҥ санааҥ хайдаҕый?

— Биһиги икки хайысханан үлэлиибит: атыы-эргиэн уонна оҥорон таһаарыы. Ырытан көрдөххө, атыы-эргиэн өттүгэр бириэмэбин аҕыйаҕы барыыбын уонна барыһа быдан элбэх. Оттон оҥорон таһаарыы бириэмэбин ылар эрээри, олус интэриэһинэй. Атыы-эргиэн уонна оҥорон таһаарыы бэйэ-бэйэлэриттэн адьас атыттар, уратылара олус элбэх. Онон оҥорон таһаарыыга судаарыстыба өттүттэн көмө хайаан да баар буолуохтаах. Манна көмө диэн үбүнэн-харчынан көмөлөһүү уонна быыстапкаларга сырытыннарыы эрэ киирэр буолбатах ээ. Бастакы уочаратынан сокуон өттүнэн көмө баар буолуохтаах. Улахан көдьүүстээҕэ сокуон өттүнэн өйөбүлү ылыы.

— Оттон нолуок өттүгэр тугу этэҕин?

— Нолуогу хас биирдии киһи төлүөхтээх. Үөрэ-үөрэ төлүөххэ наада ээ. Бастаан олус кыһыйар этим — тура тэбинэн туран, күнүстэри-түүннэри үлэлээн оҥорбут үппүттэн-харчыбыттан элбэх өттө судаарыстыбаҕа барар диэн. Оттон атыннык ылынан, ол эбэтэр оҕолорум оскуолаҕа үөрэнэллэр, суолунан айанныыбыт уо.да.а санаатахха, үөрэ-үөрэ биэриэххэ сөп эбит.

Саха сирин урбаанньыттарыгар саамай улахан күрэстэһээччинэн бүддьүөт буолар. Тоҕо диэтэххэ, урбаанньыттарга элбэх киһи үлэлиэн баҕарар. Ол гынан баран, дьон социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууну талар, сайын аайы уоппускаланаллар, ыарыйдахтарына, больничнайга бараллар. Сэбиэскэй сойуус саҕана былааннаах экэниэмикэ кэмигэр, толкуйданыллыбыт хотугу эбилик, бырайыаһы уйунуу киирбитэ. Мин санаабар, тыйыс усулуобуйалаах Саха сиригэр олорор дьон ити чэпчэтиилэринэн бары тэҥник туһаныах тустаахпыт. Урбаанньыт эмиэ. Былырыыҥҥыттан саҕалаан чэпчэтиилээх билиэккэ субсидияны көрөннөр оҕолорбут, үлэһиттэрбит туһанан абыранныбыт. Барыта биир тэҥ эбитэ буоллар, дьон бүддьүөт тэрилтэтигэр эбэтэр урбаанньыкка үлэлиири бэйэлэрэ чопчу талыах этилэр. Онон оҥорон таһаарар тэрилтэлэргэ уонна урбаанньыттарга ити өттүгэр тэҥнээн биэрэр сыаллаах көмө баара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

Өйөбүл араастаах

— Урбаан министиэристибэтэ тугунан эмит көмөлөһөр дуо?

— Урбаан эйгэтигэр үлэлиэхпиттэн бэһис миниистирдэр баарбын. Тустаах министиэристибэ харчынан олох көмөлөспөт. Федеральнай бырагырааманан үлэлиир “Мин биисинэһим” киин көмөлөһөр. Хампаанньам тустаах өйөбүлү ыла илик. Өйөбүл диэни хайдах баҕарар өйдүөххэ, ылыныахха сөп. Матырыйаалынайтан саҕалаан сүбэ-ама эмиэ киирэр буоллаҕа.

Владимир Путин болҕомтотун уурбутугар, дьэ муус хамсаан эрэр. Биһиги оҥорон таһаарыыбытын туспа салаа быһыытынан көрдөхтөрүнэ, дьэ тустаах бырагыраамалары туһаныахпытын сөп. Бу иннинэ туох даҕаны суоҕа, баҕарбыттарын да иһин көмөлөһөр кыахтара суох этэ. Ити дьаһал олоххо түргэнник киирэрэ буоллар, ассоциациябыт иһигэр оробуочай бөлөх тэринэн механизмы үлэлэтиигэ

оҥорон таһаарыыга үлэлии сылдьар дьон этиибитин сүбэ-ама быһыытынан тиэрдиэх этибит. Чэйи оҥорууга Саха сиригэр хаһыс да сылбытын үлэлээтибит эрээри, аныаха диэри биир да күрэстэһээччибит суох. Онон судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киирдэҕинэ, дьон ылсан үлэлиэх этилэр.

Туомтуу тартахха

— Түмүккэ урбаанньыттарга тугу сүбэлиэҥ-амалыаҥ этэй? Ыарахаттары көрсүбүккүн, пандемияны этэҥҥэ ааспыккын уонна тас дойдуга тахсаары сылдьыбытыҥ билигин тохтоон турар.

— Бастакы ыарахаммыт диэн үчүгэй баҕайытык үлэлии сырыттахпытына, кырааны саппаккалар 1,5 мөл. солк табаарбыт ууга былдьаммыта. Ити ахсынньы 31 күнүгэр этэ. Бу бастакы охсууну ылыыбыт. Сотору буолаат, аны пандемия турбута. Үп-харчы киириитэ адьас тохтоон хаалбыта. Арыый да өнүйэн эрдэхпитинэ, аны ойуур баһаардара тураллар. Ону кытта сиэттиһэн кэриэтэ солкону өрөөччү өрө туран кэбиспитэ. Ону эмтээннэр, ыҥырыаларбытын көһөрөр түбүккэ түспүппүт. Аны билигин байыаннай эпэрээссийэ — сааҥсыйалар.

Бииртэн биир мэһэйдэр күөрэйэн иһэллэр. Испэр олох тургутан көрөр дуу дии саныыбын. Хата, быйыл наһаа үчүгэй сайын буолла. Кучу оту хомуйар оҕолорбут олус үлэһиттэр. Былааннарыттан иккилии төгүл элбэҕи хомуйаллар. Ыарахаттары көрсөн, өрөлөспөккө арыый да ыытынан кэбиспиппэр, төттөрүтүн барыта сатанна. Уоскуйан олордохпутуна, Владимир Путин тустаах сорудаҕы биэрэн, барыта хайдах эрэ хаттаан сөргүтүллэн кэллэ. Онон саҥа саҕалыыр урбаанньыттарга ылсыбыккытын адьас ыһыктыбаккытыгар сүбэлиибин, барытын дьирээлэһэн тиһэҕэр диэри тиэрдэргэ дьулуһуллуохтаах.

Видео-устууну көрүөххүтүн эмиэ сөп. 

Бэлэмнээтилэр Чокуур Гаврильев, Александр Тарасов.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0