Ньургуhун сибэкки уонна кыайыы күнэ!

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Ханнык баҕарар саха киhитигэр, ордук айылҕалыын алтыhан улааппыт, төрөөбүт түөлбэтин, дойдутун, Сахатын Сирин сүрэҕэр чугастык ылынар, ахтар-саныыр Айыы киһитигэр сааһырдаҕын аайытын сандал саас барахсан кэлэрэ күндүтүйэн иһэр курдук…

Мин Кыыс Аммаҕа төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт дьоллоохпун. Кырылас бытархай кумах таас кытыллаах, санааҕар унуоргу биэрэк бу турар сиэркилэ көмүс күлүмүрдүүр сылаас үүт уутугар төһөлөөх умсахтаан улааппытым буолуоҕай!

Оҕо сааһым дьоллоох түгэннэрэ… Итинник кэмнэри биһиэхэ амарах санаалаах куруук түбүктэн ордубат ийэлэрбит-аҕаларбыт, эбэлэрбит-эһэлэрбит бэлэхтээбиттэрэ. Кинилэр сылаас мичээрдэрэ сүрэхпитин угуттаабыттара. Махтал буоллун Кинилэргэ!

Туҥуй сааспытыгар биһиги Соморсуҥҥа Аммабыт кытылынан Буор Хайаҕа саас кэллэ да тахсарбыт. Бастакы ньургуһуннар ол онно быгаллара. Буор Хайа соморсуннарга ытык сир. Төһөлөөх көлүөнэ ыччат дьон ол онно туох эрэ биллибэт дьикти иэйиигэ ылларан сүрэхтэрэ нүөлүйэн сааскы салгыҥҥа куустаран таалан турбутай! Бастакы килбик таптал, инникигэ эрэл-ыра санаа… Буор Хайа үрдүттэн олоҕун аартыга арылларга дылыта.

Ньургуһун уонна Кыайыы. Саха киһитигэр бу икки өйдөбүл биир кэлимнэр. Айыы киһитигэр тон буору тобулан сардаҥалаах сааскы күҥҥэ араҕас чааскытын сараппыт ньургуһун сибэккичээнтэн ордук эйиэхэ иэйиини иҥэрэр бу Күн сирин анныгар ама туох баар үһүө?

Онтон киһи-аймах историятыгар хаһан да буолбатах хаан тохтуулаах, харах уулаах Улуу сэрии сандал саас Ньургуһун сибэккилэр быгар кэмнэригэр Кыайыынан түмүктэммитэ. Бу 73 сыл устата саха киһитигэр Кыайыы күнэ уонна Ньургуһун сибэкки биир өйдөбүллэр, биир символлар…

Онтон бу Кыайыыбыт төһөлөөх сиэртибэнэн, эрэйинэн-муҥунан ситиһиллибитин айбыт Таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Саныырга да ыарахан. Сэрии кэмин иэдээнин, алдьархайын улуу да суруйааччы дьиҥ-чахчы суруйан кыайа илик курдук көрөбүн. Чэ этиҥ эрэ, аан дойду барыта аахпыт, билиммит бу Улуу Сэрии туһунан суруллубут бастакы тыллартан бүтэһик тылларга диэри хараҕын уута тахса олорор кинигэтэ баар дуо? Ол кыаллыбата да буолуо…

Саха дьахтарын талба талааннааҕа, өркөн өйдөөҕө Сунтаар кыыһа Сайа — Наталья Михалёва:

Улуу омуктар

Улаҕалаах оонньууларын

Улахан ороскуотун

Кыра сүтүгэ буолан

Саха күнэ өһүөн

Кини кэмчи хаан

Сүүрүк буолан бүтүөн.

Диэн тылларын аахтахпына мин дойдубар сэрии иннинэ Амма оройуонугар үлэлээн-хамсаан олорбут «Маяк колхуоһу саныыбын. Бу колхуос трагедиятын, алдьархайын-иэдээнин туһунан Сулҕаччы нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа, кыраайы уөрэтээччи Петр Михайлович Павлов хаһыакка суруйан турар…

1941 сыллаахха «Маяк колхуостан бастакы хомуурга 9 киһи сэриигэ барбытыттан биир да киһи эргиллэбэтэх! 1942 сыллаахха, эмиэ, «Маяк-тан 13 киһи сэриигэ аттаммыт, олортон 1 киһи (!) сыккырыыр тыына ордон кэлбит. Бу иэдээни! Ыаллыы Сулҕаччы кырдьаҕастара кэпсииллэринэн «Маяк колхуос ыччат дьоно кинилэрдээҕэр элбэх эбитэ үһү. Ол бэйэтэ билигин сирэ-уота кураанахсыйан дьон олорбут бэлиэтэ өтөхтөрдүүн да сүтэн-оһон эрэр. Санаан көрүҥ, билиҥҥи Сулҕаччытааҕар улахан түөлбэ сурахтыын симэлийбитин. Бу ханна эрэ тэлгэһэтиттэн кый ыраах 8-9 тыһыынча биэрэстэ тэйиччи сиргэ-дойдуга буолбут сэрииттэн сылтаан. Итинник иэдээн эбэтэр итиниэххэ маарынныыр алдьархай Сахабыт сирин хас улууһун аайы кэриэтэ буолбутугар мин саарбахтаабаппын…

Мин оҕо сааһым Мээндигилиин сибээстээх. Урут Соморсун нэһилиэгэр билиҥҥи Мээндиги уонна киин бөһүөлэк Михайловка (Соморсун) киирэллэрэ, биир этилэр. Ийэбит арыы собуотугар маастардыыра, аҕабыт — учуутал. Мин өйбөр-санаабар Мээндиги киирбэт күннээх ырай дойдутунан хаалбыт…

Дьэ бу кыракый туөлбэттэн (Мээндиги, Арыылаах) Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Арҕаа фроҥҥа, бастакы хомуурдартан, 2ҕ-30 (?) киһи сэриилэспит быһыылаах, чуолкайын этэр кыаҕым суох. Төһөтө ол дьонтон кыргыс хонуутугар үйэ саас тухары кырамтата хаалбытын, эмиэ, этэр кыаҕым суох. Арай олус ытыктыыр, сүгүрүйэр убайым биллиилээх кыраайы уөрэтээччи-чинчийээччи Михаил Васильевич Алексеев-Мэхээлэ миэхэ эппитин суруйабын, тиэрдэбин. Дьэ бу Арҕаа фроҥҥа сэриилэспит уонна тыыннаах ордубут дьонтон 11 киһи уордьан кэтэн кэлбиттэр. Сорохторо өссө 2-лии уордьаннаахтара. Бу сэрии хонуутугар ылбыт дьоннор, кэлин үбүлүөйдэргэ буолбатах, онно кинилэр үксүлэрэ тиийбэтэхтэрэ даҕаны…

Борисов Семен Дмитриевич «Бойобуой Кыһыл Знамя», «Кыһыл сулус уордьан» уонна «Хорсунун иһин» мэтээл… (кини туһунан өссө салгыы суруйуом).

Иннокентьев Корнилий Алексеевич «Кыһыл сулус» уордьан, 2 «Хорсунун иһин» мэтээллэр уонна» Бойобуой үтуөлэрин иһин» мэтээл.

Миронов Алексей Петрович «Кыһыл сулус» уонна «Аҕа дойду улуу сэриитин 2-с истиэпэнэ уордьаннардаах, аҥаар илиилээх эргиллибит.

Окороков Кузьма Николаевич «Албан аат» 2-с истиэпэнэ уордьан, «Хорсунун иһин» уонна «Бойобуой үтуөлэрин иһин» мэтээллэр.

Барыларын ааттыыр кыаҕым суох, билбэтим да бэрт, оҕо сылдьан көрдөҕүм дии…

Дьэ сээриһит мээндигилэр!

Балартан саамай үрдүк, улахан наҕараадалаахтара Борисов Семен Дмитриевич.

Сахаларга Аҕа дойду Улуу сэриитигэр «Бойобуой Кыһыл Знамя» уордьаны ылбыт рядовой састааптан тарбахха баттанар аҕыйах киһи ылбыта. Сэмэн бу үрдүк наҕарааданы Литва сиригэр-уотугар буолбут хапсыһыыга ылбыт курдук. Биһиги Кэбээйигэ олорор эрдэхпитинэ Сангаарга кэлэ-бара Петров Семен Семеновочтаахха — уөрэппит учууталбар түһэр-хонор этибит. Таарыйа аҕыннахха Семен Семенович үтуөкэннээх киһи, киһи кэрэмэһэ этэ. Кэргэнэ Галина төрдө Таатта, идэтинэн быраас этэ. Биһигини наһаа үчүгэйдик көрсөллөрө. Сэмэй саха интеллигеннара этэ. Дьэ ол кэмнэргэ биирдэ Семен Семенович бу Семен Борисов холобура суох хорсун быһыытын туһунан миэхэ манныгы кэпсээбитэ. Ол хапсыһыы маннык эбит. Сэмэн хамандыырынаан улахан маары туораан иһэр ньиэмэстэргэ кэтиллибиттэр. Биир рота ньиэмэс (төһө эбитэ буолла?) кутаны туоруурга аналлаах анал хайыһары кэтэһэннэр субуруһан туораан иһэллэр эбит. Дьэ ону биһиги Сэмэммит, пулеметчик бэрдэ, кинилэри «тэлгэтэлээбит». Биири да ордорбокко! Аһаҕас сиргэ ханна барыахтарай, кутаҕа. Ол иһин хамандыыра Сэмэни Геройга түһэрбит. Ону ити «Бойобуой кыһыл знамя» уордьанынан солбуйбуттар.

Итинник быһыы-майгы элбэх. Холобур, аатырбыт саха уонна эбэнки снайпердара Охлопков уонна Кульбертинов эмиэ «Бойобуой кыһыл знамя» уордьаннаах эргиллибиттэрэ. Герой Федор Охлопков Кыайыы 20 сылыгар эрэ ылбыта, онтон Иван Кульбертинов адьас да ылбакка ол дойдуга барбыта. Ити «Бойобуой кыһыл знамя» рядовой састаапка адьас уһулуччу хорсун быһыылары көрдөрбүттэргэ уонна өстөөххө улахан сүтүгү таһаарбыттарга биэрэллэрэ. Онон Петров Семен Семенович кэпсээбитэ оруннаах курдук. Кини оччолорго «Общество Знание» лекторынан сылдьыбыта.

…Эһэм диэн ааттыырым, Окороков Кузьма Николаевич-Хоботообуй сарсыарда халлаан сырдыыта бастакы сыарҕалаах отун тиэйэн кэлэрэ. Эбэм Ааныска күөрчэҕэ уонна да атын үрүҥ аһа быстыбат буолара. Оҕо сааһым биир саамай истиҥ сылаас түгэннэрэ кинилэри кытта сибээстээх. Кинилэргэ махталым сүрэхпэр билигин да баар. Эһэм Кузьма улахан уолун аармыйаттан кэтэн кэлбит гимнастеркатын Кыайыы күнэ кэллэҕинэ наҕараадаларын иилэн баран кэтэрэ киниэхэ олус барсара, эдэригэр түһэрэ.  Кини бастакы ньиэмэһин тутуу былдьаһан өлөрөн баран, киһини өлөрбүтүттэн ытаабытын кэпсиирэ. Көр оннук дьоннор этэ, 4 сыл толору пулеметчигынан Берлиҥҥэ тиийиэр диэри сэриилэспит, үстэ бааһырбыт, ол да буоллар киһилии амарах майгытын сүтэрбэтэх эһэм барахсан.

Түмүкпэр, Улуу Кыайыыны ситиспит өлбүт буойуттар сырдык кэриэстэригэр ананар хоһооммун саха норуотун туолбатах ыра санааларын символын — Сахаачча сүгүрүйээччитигэр, «Ньургуһуннар аҕаларыгар — Уйбаан утары уунабын.

«Эргиһим эниэтигэр

Тоҥ буору тобулан

Ньургуһунум тыллыбыт

Сааскы күҥҥэ тардыһан

Туоххаһыйбыт сүрэхпин

Тилиннэрдэ ньургуһунум.

Тонуй сүрэх да ирэр

Бу кыракый сибэккиттэн

Сааһырдаҕым аайытын

Курус санаа кууспахтыыр.

Ньургуһуммун буламмын

Туҥуй сааспын санаатым

Олох нарын иэйиитэ

Сүрэхпэр сөҥмүтүн

Ньургуһунум тилиннэрдэ.

Уйадыйдым — харах уулаах

Айыы саха саҥнаах

Ньургуһуҥҥа сүгүрүйэр

Дьолун булбут сүрэҕэр

Таптал кыыма күөдьүйэр.

Кыайыы күнэ сарыаллаах

Ньургуһунум тыллыбыт

Саха баарын тухары

Ырыа буолан ылланыа.

Этэҥҥэ буолун!

Хоруол Тумуһа Улар Моисеев, Покровскай

Хаартыска: интэриниэттэн

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0