Мин сопхуос инженернэй сулууспатыгар үлэлиир сылларбар 1970-с сыллар бүтэһиктэригэр уонна 80-с сылларга инженернэй сулууспаны кылаабынай инженер Иванов Николай Петрович салайан, сүрүннээн олорбута.
edersaas.ru
Сопхуос инженернэй сулууспата диэн биир сүрүн производство туллар тутааҕын быһыытынан улахан эппиэтинэстээх, суһал быһаарыныылары уталыппакка уонна сөптөөхтүк ылынары ирдиир салаа быһыытынан сопхуос да, оройуон да салалтатын өртүттэн улахан хонтуруолга тутуллар этэ. Инженернэй сулууспа сүөһүгэ от оттоноруттан, сиилэс угулларыттан, уу, үүт таһылларыттан-тиэллэриттэн, эбии аһылык бэлэмнэниититтэн саҕалаан, инньэ Золотинкаттан отурба тиэллиитигэр, хотонтон ноһуом таһаарыытыгар, ойуурга мас тиэйиитигэр, пилорамаҕа эрбэниитигэр, столярнай сыахха станоктар харгыһа суох үлэлииллэригэр тиийэ барытын тэрийэн, бэрийэн үлэлэтэри хааччыйара. Бааһыналарга күһүҥҥү өттүгэр хонуу хараабылларынан ааттаммыт комбайннар долгуйдуһа усталлара. Ону таһынан туох баар социальнай, производственнай эбийиэктэри итиинэн хааччыйыы, «Киирэп» карьерыттан чоҕунан тиһигин быспакка хааччыйыы, хочуоллары, ититэр ситими көрүү-истии, өрөмүөнүн бириэмэтигэр ыытан кыстыгы этэҥҥэ тоҥуута-хатыыта суох этэҥҥэ аһарыы курдук эппиэтинэстээх үлэ күөстүү оргуйара. Маны таһынан отделениелар икки ардыларынааҕы суоллары, дэриэбинэлэргэ уулуссалары оҥоруу, өрөмүөннээһин эппиэтинэһэ, тэрийээһинэ барыта инженернэй сулууспаҕа сүктэриллэрэ. Билиҥҥи курдук, ол саҕана сэттэ уон сэттэ структура, сэлээннэһии суох этэ. Күндээдэттэн саҕалаан, Дьаархаҥҥа тиийэ нэһилиэнньэ отун-маһын тиэйиини, тырааныспары барытын сопхуос хааччыйан олороро. Ол курдук, атыы-эргиэн систиэмэтэ эмиэ «Холбос» нөҥүө совхозрабкообунан тэриллэрэ. Кулууптар үлэлэрэ, киинэ көрдөрүүтэ сопхуос рабочкомнарын сүрүннэнэн тэриллэрэ. Онно киинэни таһарга анаан анал массыыналар сүүрэллэрэ.
Онон совхоз инженернэй сулууспата диэн оччотооҕу тыа сирин нэһилиэктэрин тэбэр сүрэҕэ буолар диэтэххэ улахан сыыстарыы буолбата буолуо…
Маны сүрүннүөххэ, каадырдар туохха санаалара сытарынан, дьоҕурдарынан көрөн сөптөөхтүк аттаран туруортаан баран үлэлэрин хонтуруоллуохха диэтэххэ, 99,9 % бырыһыана эр дьонтон турар араас идэлээх, майгылаах-сигилилээх кэлэктииби түмэн, сыал-сорук туруоран салайыахха диэтэххэ, мээнэ киһи ылсыбат да кыайбат да үлэтин Николай Петрович уонтан тахса сыл, саҥа тэриллибит “Чаппанда” сопхуоска дириэктэрдэтэ ыытыахтарыгар диэри чиэстээхтик салайан кэлбитэ. Кини салайар сылларыгар бу уустук, эппиэтинэстээх үлэҕэ сылдьар каадырдар кэлэ-бара туруулара, салалтаны кытта тапсыбатыбыт диэн уурайыылара олох суох этэ. Николай Петрович “Чаппанда” сопхуоска барбытын кэннэ кылаабынай инженеринэн Аммос Афанасьевич хаалбыта.
Инженернэй отделга мин баар сылларбар отделлар салайааччыларынан бэйэлэрин идэлэрин дэгиттэр баһылаабыт, наада тирээтэҕинэ түүннэри-күнүстэри үлэ үөһүгэр сылдьарга бэлэм исписэлиистэр үлэлээбиттэрэ. Энергетигинэн Куртуяхов Николай Петрович, МЖФ (сүөһү хотонун механизациятыгар), араас сылларга Яковлев Аммос Афанасьевич, Куприянов Григорий Григорьевич, сантехникаҕа Степанов Семен Николаевич, Капитонов Юрий Николаевич, реммехмастерской сэбиэдиссэйинэн араас сылларга Капитонов Юрий Николаевич, Егоров Егор Егорович, тиэхиньик-нормировщигынан Харламов Николай Петрович үлэлээн ааспыттара. Тиэхиньикэҕэ куттал суох буолуутун инженеринэн Алексеев Николай Григорьевич, завгардарынан араас сылларга Илларионов Николай Иевич, Иванов Максим Иванович, Семенов Михаил Егорович, Илларионов Василий Петрович, Илларионов Валерий Петрович, автомеханиктарынан Илларионов Валерий Петрович, киин ыскылаат сэбиэдиссэйдэринэн Чурустаев Юрий Прокопьевич, Санников Семен Николаевич, Санникова Нина Ивановна, Иванов Николай Васильевич (Бойца Ньукулай) үлэлээбиттэрэ.
Ити сылларга сопхуоска диспетчер сулууспата тигинэччи үлэлии турар кэмэ этэ. Инньэ гынан, сопхуос хонтуоратын иһинээҕи кэбиниэттэр икки ардыларынааҕы РРСВ-1, РТ-21 саҕалаан, ыраах баар сайылык пиэримэлэрин, отчуттары-масчыттары кытта Лен-В рация нөҥүө, ааһа баран булчуттар икки ардыларыгар «Гроза», «Ангара» ыраахха үлэлиир радиосибээс нөҥүө сибээс олохтонор этэ… Ону сэргэ суһаллык салаллыахтаах массыыналарга рациялар олордуллан, хантан баҕарар сибээс олохтоноро. Манна сопхуос иһинээҕи туох баар суһал балаһыанньаны билэн олорон, тугу ханна ыытары, ханна туох итэҕэһин билэн салайа олорорго түргэнник быһаарыы ылар киһи наада этэ. Оннук биһиги “оперативнай дириэктэр” диэн ааттыыр киһибит кылаабынай диспетчер Иван Николаевич Сидоров этэ.
Бу аппаратуралары тиэхиньик Харламов Михаил Петрович туох да айдаана-куйдаана суох, эҥкилэ суох хааччыйара.
Маны таһынан оҕуруот биригээдэтин мэхээнньигинэн Иванов Егор Александрович, киин отделение мэхээнньиктэринэн Егоров Егор Егорович, Яковлев Гаврил Николаевич, Ньурбачаан отделениетын мэхээнньиктэринэн араас сылларга Семенов Иван Алексеевич, Никифоров Панталеймон Алексеевич, Чаппандаҕа Федоров Владимир Николаевич, Дьаархаҥҥа Андреев Афанасий Андреевич, Федоров Дмитрий Иннокентьевич, Күндээдэҕэ араас сылларга Данилов Ариан Григорьевич, Илларионов Валерий Петрович, Николаев Аркадий Николаевич, Дьиикимдэҕэ Наумов Егор Петрович үлэлээн ааспыттара.
Мин билинэрбинэн инженернэй сулууспаҕа саамай уустук уонна улахан эппиэтинэстээх мээнэ киһи ылсыбат үлэтинэн сантехника салаата этэ. Ол саҕана оччотооҕу таһымынан сайдыы барбытын да иһин, ити сыллардааҕы сыбааркалыыр аппарааттар бүтүн агрегат буолаллар этэ. Кырата 100-150 киилэ ыйааһыннаахтара эбэтэр «Волга» массыына мотуорунан үлэлиир генератор буолара. Ону кыараҕас баҕайы сиргэ өрө-таҥнары бэрэлиэххэ диэтэххэ, биир улахан кыһалҕа буолааччы. Аны туран, оччолорго билиҥҥи курдук араас «үллэр», сылаас саппыкылар үөдүйэ иликтэринэ, 40-50 кыраадыстаах тымныыга уу ситимэ тоҕо барбытыгар ууну-хаары кэһэ сылдьан ситим уутун барытын сүөккээн, сыбааркалаан, саахалы туоратан баран, уутун хос хачайдаан саҥаттан үлэлэтэллэрэ.
Ити барыта киһиттэн улахан тулууру, маастарыстыбаны, түргэн-тарҕан туттунууну ирдиирэ саарбаҕа суох. Онно төһөлөөх тоҥуу-хатыы, доруобуйаҕа оҕустарыы тахсаахтыыра буолуой? Хабахов Николай Никифорович, Яковлев Степан Егорович, Николаев Семен Дмитрьевич, Буслаев Иннокентий Семенович (Уоча) Капитонов Юрий Николаевич, кэлин Степанов Семен Николаевич салалталарынан үлэлээн, элбэх эбийиэги уунан сылытыыга таҥан киллэрбиттэрэ, хотон механизациятын таҥмыттара, элбэхтик кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга түүннэри-күнүстэри систиэмэ тоҥуутун туоратыыга түбүгүрбүттэрэ. Манна кинилэр үлэлэригэр бэриниилээхтэрэ, сыбааркалыыр үлэлэри толору баһылаабыттара үлэлэрин кылгас бириэмэҕэ уонна хаачыстыбалаахтык туораталларыгар төһүү буолара…
Сопхуос киин мастарыскыайыгар ол сылларга үлэ күөстүү оргуйара. Ол курдук, отделениелартан алдьаммыт тыраахтардар таҥнары соһуллан киирэн баран, бэйэлэрин хаамтартаан таһаараллара, ыһыы, хомуур тиэхиньикэтин өрөмүөнүгэр араас узеллары өрөмүөннүүллэрэ, таҥаллара, буолта, гаайка чочуйаллара, араас сыбааркалыыр үлэлэри толороллоро. Уус кыстыгар тохтоло суох тимири балталыыллара, аккумулятордары өрөмүөннүүллэрэ, ииттэрэллэрэ…
Хас ый сүүрбэһис күннэрин аайы отделениелартан, отделлартан нормировщик Николай Петровичка мэхээнньиктэр тоҕо суулаһан киирэн, ардырҕаһыылаах, ааттаһыылаах нэрээт бэрэбиэркэтин ааһан бухгалтерияҕа туттарыы түбүгэ буолара. Дьэ, ол кэмнэргэ Николай Петрович кыһыл харандааһа чочоҥолоон, тойон хаанын киллэрэн, били күлэ-үөрэ хаадьылаһа сылдьара ханан да суох дьиппиэн көрүҥнэнэрэ…
Манна сопхуоска эрэ буолбакка, оройуоҥҥа тиийэ ааттара биллэр токардар Рожин Илья Викторович, Варламов Николай Семенович, жестянщиктар Ноговицын Иван Семенович, Макаров Никифор бааллара. Рожин Илья Викторович собуот матырыйаалын барытын чочуйан таһаарара. Варламов Николай Семенович хайдахтаах да коленвалы барытын сыныйан кээмэйин тутуһуннаран чочуйар буоллаҕына, Уйбааннаах Никииппэр оннооҕор алтан турбанан радиаторыгар тиийэ иһэрдэн оҥороллоро. Уйбааннаах сүүстээх буочуканан оччолорго үөдүйэ илик таҥас сууйар массыынаны оҥорон тураллар. Массыына, тыраахтар ханнык баҕарар узелын оҥорон үлэлиир оҥорооччулар. Оннук мындыр, уус дьоннор бааллара. Тимир ууһунан Егоров Геннадий Егорович, балтаһытынан Афанасьев Леонид Николаевич, сыбаарсыгынан Афанасьев Иван Николаевич (Тиэстэ бухатыыр) үлэлээн ааспыттара. Аккумуляторщигынан, массыына, тыраахтар электригинэн Николаев Револий Элляевич дьарыктаммыта.
Киин мастарыскыай оччотооҕу сэбиэдиссэйэ Капитонов Юрий Николаевич докумуону сөпкө толорорун туоһутунан 1981 сыллаахха оройуоҥҥа ДТ-75 тыраахтардар двигателлэрэ дьиэктээх кэлбиттэрин собуоттан, бэрэстэбиитэли аҕалан көрдөрөн билиннэрэн, двигателлэрин уларыталыырга сөбүлэһиннэрбиттэрэ буолар.
Аны биир уустук, ууну-хаары кэһэ сылдьан үлэлииргэ ыарахан көрүҥүнэн хотон механизацията этэ. Оччолорго технология ситэ сайда илик кэмэ буолан, хотоннор сииктээх да, тымныы да буолаллара. Инньэ гынан, сүөһү сааҕын таһаарар транспортер сотору-сотору алдьанара, сүөһүнү уулатар ситим үлтү тоҥон, тоҕута баран сүөһү уулуура улахан кыһалҕаҕа кубулуйара. Биирдии хотоҥҥо 120-чэ ыанньык сүөһү турара, биир-икки күн уулаабатахтарына оройуон таһымнаах айдаан тахсара чуолкай этэ. Онон, саахал таҕыстаҕына, үлэһиттэр күннэри-түүннэри, бириэмэни аахсыбакка үлэлииллэрэ. Хонтуруол да кытаанаҕа. Онно хас отделение аайы баар наладчиктары МЖФ инженерэ Яковлев А.А. дьаһайан, алдьаныыны чөлүгэр түһэрэллэрэ, саҥа тутуллубут хотоннорго таҥыы үлэтин ыыталлара. Хас кыстык хотон аайы КВ-300 хочуолунан паарынан үрдэрэн, эбии аһылык бэлэмнииллэрэ. Тыраахтарга холбонуллар агрегаттарынан дулҕаны, талаҕы кырбатан, эбии аһылык арааһын оҥорон сүөһүгэ сиэтиини тэрийэн, бородууксуйа үрдүүрүгэр күүстээх үлэ ыытыллара.
Манна Киин отделениеҕа Николаев Эллэй Васильевич, Яковлев Валерий Николаевич элбэхтик түбүгүрээччилэр… Маны таһынан Эллэйдээх отделение кыһалҕатыгар уһаналлара, сыбаарка үлэтин толороллоро, ыһыы-хомуур тиэхиньикэтин өрөмүөннүүллэрэ…
Бу үлүгэрдээх тиэхиньикэ барыта сүүрэрин Александров Афанасий Васильевич, Иванов Егор Николаевич (Баскыыр Гоша) тиһигин быспакка көрүүчэйинэн хааччыйаллара. Кинилэр хас отделение аайы заправкалыыр пууннары баһаары утары охсуһар тэриллэринэн , көрүүчэйинэн тиһигин быспакка хааччыйаллара, нефтебазаны кытта аахсыы кинилэргэ сүктэриллэрэ.
Киин отделениеҕа механизацияны толору баһылаан, кини күүһүн муҥутуурдук туһанан үлэлиир механизатордар аҕыйаҕа суохтар этэ. Ол курдук үлэ, ханнык баҕарар үлэҕэ тиэхиньикэ туһаныллара. Уопсайынан, сопхуос да үрдүнэн тиэхиньикэ туһаныллыытыгар саҥаттан саҥа этиилэр хас мунньах аайы иһиллэллэрэ. Ол этиилэр олоххо киириилэригэр бука бары кыһаллан сүүрүү-көтүү, сүбэлэһии бөҕө буолара…
ВОИР диэн сойуус үрдүнэн үлэлиир рационализатордар уопсастыбалара сопхуоска кылаабынай инженер тус хонтуруолунан үлэлиирэ.
Киин отделениеҕа оройуону таһынан өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит Федоров Григорий Николаевич, кинини солбуйбут Дмитрьев Виктор Серафимович салайар механизациялаах звенолара 7 киһилээҕэ, 6 тыраахтырдааҕа. Механизациялаах звено кэлэктиип хас биирдии киһитигэр 245 тоннаҕа тиийэ оттуура. Чаппанда отделениетын Харыйалаах систиэмэтинэн нүөлсүтүллэр үүнүүлээх ходуһаларыгар Ленин уордьанын кавалера Васильев Илья Андреевич уонна Прокопьев Михаил Никифорович звенолара таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ. Отделениеҕа тырахтарыыстарынан элбэх киһи тиритэ-хорута үлэлээн ааспыта. Ол курдук, Васильев Николай Афанасьевич (Куока), Тимофеев Виталий Дмитрьевич (Тумус), Семенов Семен Константинович (Сириттэ Сэмэн), Степанов Алексей Афанасьевич (Дуобат Өлүөскэ), Ломпоров Семен Егорович, Иванов Евгений Егорович о.д.а үлэлээбиттэрэ. Бу механизатор уолаттар тиэхиньикэни толору баһылаан, кини күүһүн толору туһанан, үлэ оҥорон таһаарыытын үтүө холобурун көрдөрөллөрө.
Механизациялаах звено элбэх оту кылгас бириэмэҕэ кэбиһээри өлүмнэһэн, биирдии түгэх оту 25-30 тонна гына кэбиһэ сылдьыбытыгар, ДТ-75 тыраахтардар биир оту 3-4-түү буолан соһо сатааннар, сцеплениелара ыһыллан, улахан айдаан, мөккүһүү бөҕө буолан ылбыт кэмнэрэ бааллара. Айаҕалыы сатаан, кэбиһиилээх оту икки ДТ-75 тыраахтарынан троһунан быһа сатаан баран, улахан айдааннаах мунньахтар тэриллэн кыра гына кэбиһиигэ төннүү буолта. Онтон кэлин олох сайдан, урулуоннуур агрегаттар кэлэннэр үлэ сыыдамсыйбыта.
Аны туран оҕуруот аһын, хортуосканы, хаппыыстаны үүннэриинэн дьарыктанарга оҕуруот биригээдэтэ анаан-минээн тэриллибитэ. Онно эмиэ механизация арааһа туһаныллара. 200-чэлии квадратнай миэтэрэ иэннээх тэпилииссэлэри авиационнай кэрэһиининэн үлэлиир теплогенератордарынан үрдэрэн сылытар этилэр. Үүнээйигэ ууну кутарга Оҕуруот, Крахмал, Чөҥөчөк бааһыналарыгар ардахтатар ДДН-70 тэриллэр, өрүстэн, күөлтэн уу хачайдыырга СНП 50/80 уу ыстаансыйалара туһаныллаллара. Сири таҥастыыр тиэхиньикэттэн ураты хортуоска, хаппыыста олордор, хостуур агрегаттары үлэлэтэргэ оҕуруот биригээдэтигэр 18-ка тиийэ араас мааркалаах тыраахтардар туһаныллаллара. Хаппыыстаҕа бириэмэтигэр уу куппатаххына, үөнүн дьаатынан эмтээбэтэххинэ, үүнүүгүттэн илии соттон кэбиһиэххин сөбө. Ол иһин, мэхээнньиккэ эмиэ туһунан улахан эппиэтинэс сүктэриллэрэ. Ол оннугар кыһыҥҥы үлэтэ арыый бүгүрү буолааччы. Манна Иванов Егор Александрович уһуннук мэхээнньиктээбитэ. Тырахтарыыстарынан: хортуоска звенотун салайааччы Варламов Иван Варламович Степанов Федор Иванович ( Күүстээх Сүөдэр), Винокуров Аркадий Владимирович (Мөнөкү Аркадий), Гаврильев Андрей Петрович (Уһунаак Өндүрүүскэ), Петров Никифор Павлович, наладчигынан Григорьев Владимир Николаевич (Кылах Быладьыан), операторынан Прокопьев Петр Михайлович о.д.а аһара түмсүүлээхтик үлэлээн ааспыттара. Антоновка уулуссаларын оҥорооһунугар уу барар хоруутун хаһыытыгар Михайлов Николай Михайлович (Уһун Буут) ЮМЗ-6Л экскватордаах тыраахтарынан хас да сыл үгүс көлөһүнүн тохпута. Билигин ити үлүгэрдээх хортуоска, хаппыыста, онтон да атын оҕуруот аһын үрдүк үүнүүтүн биэрэ сыппыт Оҕуруот бааһыната, Крахмал, Чөҥөчөк быраҕыллан эбэтэр атын сыалга туттулла туралларыттан киһи хараастар…
Тутуу биригээдэтигэр ДТ-75 погрузчиктаах тыраахтардарга ойуурга мас трелевкатыгар, лесовозтарга тиэйиигэ Данилов Василий Максимович, Округин Василий Борисович уонна Афанасьев Константин Николаевич, ТДТ-55 трелевочнай тыраахтырга Борис Кручинин диэн нуучча киһитэ устар кыһыны супту ыраах тыаҕа, дэлээнэҕэ сытан үлэлииллэрэ…
Ити сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа тэнийэн эрэр элбэх сыллаах от үүннэриитинэн күүскэ дьарыктанан, сүөһү аһылыгын базатын тэринэргэ Лугомелиоративнай этэрээт тэринэн күүскэ үлэлээбитэ. Онно сүрүн күүһүнэн механизатордар этилэр. К-700, Т-150 модун кыахтаах тыраахтардар аҕалыллыбыттара. Маннык кыахтаах тиэхиньикэҕэ Матвеев Егор Егорович, Захаров Семен Иннокентьевич уонна Округин Василий Борисович үлэлээн ааспыттара.
Ити курдук, бары уопсай дьыала туһугар олус тэрээһиннээхтик, өрө көтөҕүллүүлээхтик түмсэн, уопсай сыал-сорук туруорунан, ким хайдах кыахтааҕынан үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмнэрбитин, биһиги билигин суруйалларын курдук, улугуруу сыллара этилэр дии санаабаппыт. Ол сылларга этэ дии: үлэ-хамнас күөстүү оргуйара, хомсомуол, баартыйа туруорбут соруктарын дьаныардаах үлэлэринэн толорбуттар чиэскэ-бочуокка тиксиилэрэ, ким да тойоммун-хотуммун диэн дьонтон-сэргэттэн туора турбата, сарсыарда аайы сарсыҥҥыга эрэллээх үөрэ-көтө үлэлии барарбыт… Олох хаамыытын сиэринэн, манна ахтыллыбыт, биир кэмҥэ үөрэ-көтө үлэлээн ааспыт сорох дьоннорум биһиги кэккэбитигэр суохтар. Кинилэри ахтан-санаан ааһар биһиги ытык иэспит…
«Саха сирэ», edersaas.ru cаайтка анаан Валерий ИЛЛАРИОНОВ, Сунтаар улууһун Тойбохой уонна Тэҥкэ нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо