Аты сатаан көрөр-харайар, окко-маска үлэлиир, бултуур-алтыыр, дьиэ тутар уолун аҕата астына көрөр уонна этэр: «Тукаам, эн тыаҕа киһи тэҥинэн олоруоҥ этэ…»
edersaas.ru
Николай Дьячковскай үөрэнээччитэ
Кырдьаҕас тыа киһитэ куоракка кумааҕыга хаппыт уолун аһынан эрдэҕэ. Кырдьыга да, дьиҥнээх олох, үлэ тыаҕа күөстүү оргуйа турдаҕа. Оттон кумааҕынан тугу гыныахха сөп эбитэ буолла… Гаврил Гаврильевич аҕата Гаврил Романович сэрии бэтэрээнэ, үлэһит ааттааҕа-хорсуна – холкуос да бэрэссэдээтэлэ, биригэдьиирэ, булчута, үрдүк ситиһиилээх ыстахаанабыс буолан өрөспүүбүлүкэ Үлэ албан аатын кинигэтигэр киирбитэ, үгүстүк наҕараадаламмыта, бириэмийэлэммитэ, үлэ дьолун толору билбитэ. Гаврил Романович Филиппов туйаҕын хатарааччылар дойдутугар үгүстэр. Гаврил Гаврильевич ийэтэ Александра Кононовна үгүс оҕону төрөппүтүттэн уон оҕону көрөн-харайан улаатыннарбыта. 98 сааһыгар олохтон туораабыта. Оттон Гаврил Гаврильевич бэйэтэ эмиэ улахан ыал аҕа баһылыга, биэс оҕолоох, элбэх сиэннээх. Бүлүү улууһун биир халыҥ аймаҕын тумус туттар киһитэ буолар.
Гаврил Гаврильевич, сыаллаах эрэ киһи тугу эрэ оҥорор, ситиһэр кыахтаах диир. Кини ол сыалын олох эрдэ өйдөөбүт. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, доҕотторун кытта кистэлэҥ бөлөх тэрийбит уонна литература эйгэтигэр киирбит, айар буолбут. Онно төрөөбүт тыл, литература туһугар олоҕун аныыр санааламмыт. Учууталлара математикаҕа ыыта сатыыр уоллара саха тылыгар үөрэнэ киирбит. Онтуката эмиэ дьиктитик саҕаламмыт. Аармыйа кэнниттэн дойдутугар үлэлии сылдьан, «Эдэр коммунист» хаһыакка М.К.Аммосов аатынан стипендиат, саха салаатын устудьуона Нина Слепцова хаартыскатын көрөн олус долгуйбут, ымсыырбыт, идеал да оҥостубут диэххэ сөп. Ол курдук үөрэххэ киирэн, бу кыыһын кэргэн ылбыт! Үчүгэй тыллаах-өстөөх, сыаллаах-соруктаах уолу профессор Николай Демьянович Дьячковскай тута бэлиэтии көрбүт. Иккис кууруска үөрэнэ сырыттаҕына, алта ыйга Новосибирскайга стажировкаҕа ыыппыт, академик Елизавета Ивановна Убрятовалыын билиһиннэрбит. Университеты бүтэрбитин кэннэ эмиэ биир сылга Новосибирскайга стажировкаҕа ыытар. Онтон университекка преподавателинэн ылар.
Уол наукаҕа эрэллээхтик ылсан барар. 1987 сыллаахха кандидатскай диссертациятын, 1996 сыллаахха докторскайын көмүскүүр. Бастакы оппонена, докторскай үлэҕэр саҥаны арыйыыҥ 10 бырыһыаны ылар диэбит. Докторскай үлэ сонуна 3 бырыһыан буолар, уһулуччу эрэ үлэ 5 бырыһыан саҥаны киллэрэр диэбит. Хайдахтаах курдук үрдүк сыанабылый! Онон Гаврил Гаврильевич саха тылын биир саамай сүрүн чинчиһитэ, аптарытыаттаах учуонайа буолар. Үгүс ахсааннаах научнай үлэлэри, кинигэлэри суруйан таһаарда. Кини кырдьаҕас киһи курдук сир түннүгэ буола сатаабат, онуоха-маныаха аралдьыйбат, туппут эрэ торуоската биир – төрөөбүт тылы үөрэтии, чинчийии. Кэллиэгэлэрэ сүрдээх мындыр киһи диэн сыаналыыллар.
Варвара Потапованы өтө көрбүтэ
Саха салаатыгар бииргэ үөрэммит доҕотторо бары да бэрт сытыы-хотуу, талааннаах-дьоҕурдаах дьон буолан биэрбиттэр – Василий Босяк, Сэмэн Тумат, Егор Неймохов, Елисей Иевлев, Василий Илларионов, Николай Брызгалов, Вячеслав Окороков уо.д.а. Уус-уран айымньыны ааҕыы, айыы, ырытыы, мөккүһүү эйгэтигэр киирэр. Литературанан үлүһүйүөх киһини Николай Демьянович тылга салайан биэрэр.
Гаврил Гаврильевыһы оччоттон баччаҕа саамай ааҕар киһинэн ааттыыллар. Устудьуоннуу сылдьыаҕыттан айымньыны ырытан, ыстатыйа суруйан киирэн барар. 1976 сыллаахха «Үүнүү бэлиэлэрэ уонна итэҕэстэрэ» диэн ыстатыйатыгар Варвара Потапова, Николай Дьяконов, Анатолий Старостин уо.д.а. поэзияларын ырыппыта, инники сайдыыларын өтө көрбүтэ киһини эрэ сөхтөрөр. Гаврил Гаврильевич саамай улахан ситиһиитинэн уус-уран айымньы тылын ырытыыта буолар. 2009 сыллаахха «Уран тыл көмүһэ, алтана» диэн кинигэтэ тахсыбыта. Ырытыы суруйааччы тылы сыыһа туттуутун, этиини сатаан оҥорботун бэлиэтээһининэн муҥурдаммат. Саамай сүрүнэ кини суруйааччы истиилин уратытын, эстетикатын быһаарыыта буолар. Сүрүн ирдэбилэ – суруйааччы тыл худуоһунньуга буолар диэн. Суруйааччы тылы билэр эрэ буолбакка, өссө байытар, сайыннарар буолуохтаах диэн этэр. Алексей Кулаковскай, Анемподист Софронов, Платон Ойуунускай, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Семен Данилов, Софрон Данилов уо.д.а. айар мэтириэттэрин суруйара олус кэрэхсэбиллээх. Гаврил Гаврильевич наһаа хорсун киһи, туохтан да тутуллубакка санаатын тобуллаҕастык этэр. Улахан суруйааччы тылга сыыһатын-халтытын булар өссө ордук дөбөҥ уонна суолталаах диир. Тоҕо диэтэххэ, кини айымньыларын ордук үгүстүк ааҕаллар, холобур оҥостоллор.
Гаврил Филиппов төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ эмиэ кылаатын киллэрэр. Бэйэтэ ураты көрүүлээх, санаалардаах. Үгүс учуобунньуктар, мэтэдьиичэскэй босуобуйалар ааптардара. Кини кинигэлэрэ саха тылын учууталларыгар олус көмөлөөхтөр. Гаврил Гаврильевич төрөөбүт тылы оскуолаҕа туруктаахтык, тилэри уонна ситимнээхтик үөрэтэри туруорсар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саха тылын оскуолаҕа үөрэтии проблемалара» диэн бырагыраама оҥорон кэпсэтиигэ киирсэ сатыыр да, кини өйүгэр тиийиэхтэрэ ыраах буолан биэрдэ. Мэтиэдьикэ, бэдэгиэгикэ номуукаларын уонна оскуолаҕа тылы үөрэтии быраактыкатын холбообут соҕотох улахан мэтэдьиис буолар.
Төрөөбүт тыл көмүскэлигэр
Гаврил Гаврильевич төрөөбүт тылын харыстабылыгар, көмүскэлигэр ахсаабакка үлэлиир, охсуһар да диэххэ сөп. Үгүс кинигэлэрин анаабыта – «Төрөөбүт тыл уонна омук сайдыыта» (2000), «Омук буолуу төрдө – тылга» (2001), «Саха тылын дьылҕата: бэҕэһээ, бүгүн, сарсын» (2004) уо.д.а. Манна кини эмиэ туохтан да иҥнэн-толлон турбат. Кырдьыга да, тыын былдьаһыга эбээт. Кини кыайбатаҕына, ким кыайыай, ким ылсыай. Бүгүҥҥү балаһыанньабыт да, кэлэр кэскилбит да олус ыарахан. Тыаҕа ону эттэххэ, өйдөөбөттөр, төрөөбүт тылларын эйгэтигэр олорор дьон кыһалҕа оҥостубаттар, «Дьэ сүөһүбүт баарын тухары сахабыт тыла баар буолуо ээ», — дииллэр. Оттон статистика этэринэн, сахалар сүөһүлэрэ аҕыйыы турар ээ уонна инники өттүгэр билиҥҥи көлүөнэ кэнниттэн тутан да хаалар киһи суох курдук. Ол курдук барыта эргиччи бииргэ кэлэр. Гаврил Гаврильевичтан ыйытабын, оттон бу эһиги көлүөнэ кэнниттэн ким үлэҕитин салгыыр, былааххытын өрө көтөҕөр, диэн. Ону этэр: «Дьэ ол иһин ыччаты үөрэтэ сырыттахпыт, салҕааччы баар буолуохтаах». Салгыы ыйытабын, оттон истэр тухары биһиэхэ куруук сабыллар, кыччыыр-аччыыр боппуруос турар, оччоҕо туох инникилээхпитий?. «Эс, хайдах оннук буолуой?! Ити хаһан баҕарар баар боппуруос. Ол гынан баран, олорон биэрбэккэ, кыччаан да туран үлэлиэх эрэ тустаахпыт. Олох сүтэн хаалыахпыт суоҕа». Инникигэ эрэллээх. Мындыр киһи билэн эрдэҕэ.
Платон Алексеевич Ойуунускай эппитин курдук: “Ийэкээм, эн биэрбит сүрэххин – норуоппар аныыбын!” – Гаврил Гаврильевич улуу убайдарын кэлэр кэскил туһугар туруулаһыыларын салҕаан, норуот уола буолла. Саха дьолугар төрөөбүт киһибит, бүттүүн норуоппут киэн туттуута.
Варвара ОКОРОКОВА, филологическай наука дуоктара,
М.К.Аммосов аатынан ХИФУ бэрэпиэссэрэ.