Туох кистэлэ кэлиэй, сэбиэскэй кэмҥэ Уһук Хотугу сиргэ бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэртэн уонна соҕуруу куораттартан хоту сиргэ көрүллэр чэпчэтиилэри, үлэ ыстааһын түргэнник элбэтээри, ботуччу хамнаһы эккирэтэн үгүс киһи кэлэрэ. Үгүстэр тыйыс усулуобуйаҕа үөрэнэн, хоту сири иккис дойду оҥостон, олохсуйа хаалаллара, сорохтор соруктарын толороот, төттөрү “материктарыгар” тиэтэйэллэрэ. Билигин оннук кэм ааһан, хоту дойдуну дьиҥ ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр эрэ киһи олохсуйа хаалар буолла.
edersaas.ru
Тымныы полюһугар, Өймөкөөн улууһугар, 60-тан тахса араас омук биир дьиэ кэргэн курдук олохсуйан олорор. Кинилэртэн Украинаттан уонна Дагестантан араас кэмҥэ олохсуйа кэлбит дьахталлары кытта командировкаҕа сылдьан кэпсэтэн турабын.
«Арассыыйа – мин дьылҕам. Мин дьиэ кэргэмминиин Саха сиригэр кэлэн олохсуйбуппутугар дьылҕабар махтанабын…” – сэһэргэһээччилэрим кэпсэтиибитин үтүктүспүт курдук, итинник саҕалаабыттара. Дьиҥэр, бэйэ-бэйэлэрин кытта билсибэт дьон буоллахтара дии.
«Биһигини ырыа холбуур…»
Аартыктааҕы култуура дьиэтин дириэктэрэ Тамара Иванова – Өймөкөөн улууһугар биллэр уонна убаастанар дьонтон биирдэстэрэ.
— Аартык бөһүөлэгэр 1985 сыллаахха олунньу 2 күнүгэр Украина Кировоградскай уобалаһын Александровка бөһүөлэгиттэн кэлбитим. Пединститукка үөрэнэн оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор уйулҕаларын үөрэтэр идэни баһылаабытым. Үөрэхпин бүтэрээт, дойдубар Александровкаҕа оҕо уһуйааныгар биир сыл үлэлээбитим. Ол кэмҥэ, ыалбытыгар аймахтара уол Саха сириттэн күүлэйдии кэлбитэ. Эдэр дьон билсэн, киэһэ аайы бииргэ күөлбүт биэрэгин устун дьаарбайа тахсарбыт. Онно истиҥ доҕорум кэпсээнэ эрэ — үлэлиир сирэ, Аартыктааҕы автобаза туһунан. Өймөкөөн хайаларын, ыраас уутун, балыгын, сир аһа өлгөмнүк үүнэрин кэпсиирэ. Наар “дойдум” диэн бэрт истиҥник ахтаат, үөһээ тыынара. Кини кэпсээниттэн сылтаан, бу дьикти хоту дойдуну олус интэриэһиргээн барбытым. Өрүү кэпсэтиннэрэр буолбутум. Доҕорум уоппуската бүтэн, Өймөкөөнүгэр барар буолбута. “Миэхэ кэргэн таҕыс, Саха сиригэр баран олохсуйуох”, — диэбитигэр, үөрүүнэн сөбүлэспитим. Чысхаан тымныы саамай өрөгөйдөөн турдаҕына тиийбиппит. Кырдьык, киһи тылынан кыайан эппэт кэрэ айылҕалаах, ып-ыраас уулаах, чэбдик салгыннаах дойдуну тута сөбүлээбитим, ылыммытым. Оччолорго Аартыктааҕы автобаза дойдуга аатыран аҕай олорор кэмэ буолан, нэһилиэккэ олох күөстүү оргуйара. Үлэ миэстэтэ былдьаһык этэ. Хата, мин дьолбор ол кэмҥэ биир дьахтар дойдутугар барар буолан, оҕо саадыгар миэстэ тахсыбыта. Уһуйааҥҥа 280 оҕо сылдьара. 25 сыл үлэлээн баран, дьон көһөн баран, уһуйаан сабыллыах курдук оҕо аҕыйаабытыгар, 2009 сыллаахха саҥа аһыллыбыт Кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр дьиэлэригэр дириэктэринэн көспүтүм. Онтон сыл курдук үлэлээт, Култуура дьиэтин дириэктэринэн анаммытым, — диэн кэпсиир Тамара Иванова.
— Саха сириттэн дойдугар, Украинаҕа көһөн барар санаа биирдэ да киирбэтэҕэ дуо? – диэн ыйыппыппар, Тамара Анатольевна:
— 90-с сылларга Өймөкөөнтөн көһөн барааччы элбээбитэ. Аартык соҕотохто кураанахсыйа түспүтэ. Ол кэмҥэ дьону үтүктэн, көһөн барыахпытын сөп этэ да, кэргэмминээн бу дойдуга дууһалыын ылларан кэбиспит этибит. Хайдах да олохпут укулаатын, дойдубутун Өймөкөөнү атын сиргэ уларытыахпытын баҕарбатахпыт. Билигин да көһөн барар санаа суох. Аартыкка 11 араас омук дьоно олохсуйан олорор. Бэйэ-бэйэбитин кытта биир дьиэ кэргэн курдук уруурҕаһан хаалбыппыт. Бииргэ бырааһынньыктыыбыт, өрөбүллэргэ ыалдьыттаһабыт. Кулууппутугар кэнсиэр аайы араас омук ырыата дьиэрэйэр. Интэриниэттэн араас омук ырыаларын хачайдаан ылан, тэрээһиннэрбитигэр туттабыт. Онон Аартыкка олорор омуктар ырыаларын бүтүн бөһүөлэгинэн бары ыллыыбыт, араас норуоттар үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын тутуһабыт. Бу кыракый бөһүөлэккэ олорор дьону олус сомоҕолуур, биир тыынныыр. Онон биһигини, Аартык олохтоохторун, ырыа холбуур, — диэн санаатын үллэстэр интернациональнай тыыннаах култуура үлэһитэ Тамара Иванова.
“Хоту дойду чугас сыһыаны эрэйэр…”
Муслимат Халитуева Дагестантан төрүттээх. Саха сирин туһунан аан бастаан география уруогар истибит. Онно аан бастаан Тымныы полюһугар — Өймөкөөҥҥө 60-тан тахса кыраадыс тымныйарын истэн, өйдөөн хаалбыт.
— Оччолорго, Махачкала курдук дойду курорт куоратыгар олорор оскуола оҕото, тымныы полюһун олохтооҕо буолуом диэн, санаан да көрбөтөҕүм. Эгэ, Өймөкөөн мин оҕолорум төрөөбүт дойдуларынан буолуо дии саныам баара дуо? – диэн кэпсии олорон мичээрдиир Муслимат Халитуева.
— Муслимат Абдулфаттаховна, күөх дойдугун ахтыбаккын дуо? Олох атын килиимэттээх сылаас дойдуттан тыйыс тымныылаах сиргэ олохсуйуох диэтэххэ, уустук буолуох курдук… – диэн ыйыппыппар, сэһэргэһээччим:
— Биллэн турар, араас кырасыабай, кэрэ айылҕалаах сир үгүс. Ол эрээри, дьиктитэ баара, Өймөкөөҥҥө курдук киһи айылҕалыын бииргэ алтыһара – ханна да суох. Биһиги дьиэбититтэн суолу эрэ туорааппытын кытта – хайа, үрүйэ, ойуур… Өрөбүлү тэһийбэккэ кэтэһэбит. Ыалларбытын кытта бииргэ айылҕаҕа тиийэн сынньанабыт, сир астыыбыт, балыктыыбыт. Табаарыстарбыт бары араас омук дьоно. Биһигини барыбытын биир интэриэс, Өймөкөөммүтүгэр таптал түмэр. Ким туох кыһалҕалааҕынан өрүү бэйэ-бэйэбитин өйөһө сылдьабыт. Норуоттар бэйэ-бэйэлэрин кытта маннык истиҥ доҕордоһуулара Уһук Хотугу эрэ сиргэ баар. Хоту дойду чугас сыһыаны эрэйэр, — диэн санаатын тиэртэ.
Муслимат Халитуева урбаанньыт буолан, күн солото суох киһи. Кини Уус Ньара бөһүөлэгин көхтөөх уопсастыбанньыга. Улуустааҕы Дьахтар сэбиэтин чилиэнэ. Инбэлиит оҕолорго, тыыл бэтэрээннэригэр аһымал аахсыйалары тэрийэн, өрүү спонсордыыр.
Кэпсэтиибит түмүгэр Муслимат Халитуева бэйэтин төрөөбүт тылынан Тымныы Полюһун — Өймөкөөн улууһун, Саха сирин олохтоохторун кэлэн иһэр Арассыыйа күнүнэн истиҥник эҕэрдэлээтэ: «Барча буллей бура, республикалул кьинилущал! ЧIа тIий бура республикалун дакьаву, цаннан ца бувчIаву, ка бакьаву гьарзатраву! Күндү доҕоттор! Эйэлээх олохтонуҥ, сомоҕолоһуулаах буолуҥ, уйгулаах олохтонуҥ!»
Мин сэһэргэһээччилэрим Арассыыйаҕа, чуолаан Саха сиригэр олороллорунан киэн тутталлар. Кинилэр Өймөкөөннөрүн Арассыыйа биир саамай күндү муннугунан ааҕаллар. Дьоллоох дьон дьоллоох сиргэ олороллор.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
2019 с.